Báo cáo nghiên cứu khoa học ĐÔ ĐỐC ĐẶNG TIẾN ĐÔNG: MỘT TƯỚNG TÂY SƠN CHỈ HUY TRẬN ĐỐNG ĐA

Ngọc Hồi, Đống Đa là hai chiến thắng oanh liệt nhất giữ vai trò quyết định thắng lợi cuộc kháng chiến chống quân Thanh năm 1788 - 1789. Quang Trung Nguyễn Huệ trực tiếp chỉ huy trận Ngọc Hồi. Nhưng dưới sự lãnh đạo chung của Quang Trung, ai là người đã chỉ huy quân đội Tây Sơn lập nên chiến công Đống Đa lịch sử. Sử sách chỉ ghi chép một cách sơ lược và mơ hồ: có sách chép là đô đốc Long[1], có sách chép là đô đốc Mưu[2]. Tên nhân vật đó chỉ xuất hiện...
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Báo cáo nghiên cứu khoa học " ĐÔ ĐỐC ĐẶNG TIẾN ĐÔNG: MỘT TƯỚNG TÂY SƠN CHỈ HUY TRẬN ĐỐNG ĐA " ĐÔ ĐỐC ĐẶNG TIẾN ĐÔNG: MỘT TƯỚNG TÂY SƠN CHỈ HUY TRẬN ĐỐNG ĐA GS Phan Huy Lê Ngọc Hồi, Đống Đa là hai chiến thắng oanh liệt nhất giữ vai trò quyết địnhthắng lợi cuộc kháng chiến chống quân Thanh năm 1788 - 1789. Quang TrungNguyễn Huệ trực tiếp chỉ huy trận Ngọc Hồi. Nhưng dưới sự lãnh đạo chung củaQuang Trung, ai là người đã chỉ huy quân đội Tây Sơn lập nên chiến công ĐốngĐa lịch sử. Sử sách chỉ ghi chép một cách sơ lược và mơ hồ: có sách chép là đôđốc Long[1], có sách chép là đô đốc Mưu[2]. Tên nhân vật đó chỉ xuất hiện một lầntrong lịch sử mà ngay cả dòng họ, quê quán cũng không ai biết. Gần đây, chúng tôi phát hiện được một số di vật gốc đời Tây Sơn và thu thậpđược một số tư liệu cho phép xác minh một tướng Tây Sơn được Quang Trunggiao cho trọng trách đánh thắng trận Đống Đa là đô đốc Đông Lĩnh hầu Đặng TiếnĐông. * Gia phả các chi họ Đặng, đặc biệt là bộ Đặng gia phổ hệ toản chính thực lụccho biết khá rõ ràng ngày sinh, quê quán và gia thế của Đặng Tiến Đông. Bộ Đặnggia phổ hệ toản chính thực lục gồm 6 quyển[3], do chính Đặng Tiến Đông biênsoạn vào đời Tây Sơn và Ngô Thì Nhậm đề tựa. Đặng Tiến Đông sinh vào giờ Sửu (khoảng từ 1 đến 3 giờ sáng) ngày 2 tháng5 năm Mậu Ngọ niên hiệu Vĩnh Hựu thứ tư, tức ngày 18 tháng 6 năm 1738 tại xãThịnh Phúc, huyện Phú Xuyên (Hà Tây) thuộc chi trưởng dòng họ Đặng gốc ởlàng Lương Xá (nay thuộc xã Lam Điền, huyện Chương Mỹ, tỉnh Hà Tây). Theo gia phả và bài tựa của Ngô Thì Nhậm thì họ Đặng xưa vốn họ Trần,tương truyền thuộc dòng dõi Trần Hưng Đạo. Đến đầu đời Lê, Trần Văn Huy đỗtiến sĩ, lấy tự là Đặng Hiên nên từ đó, con cháu lấy tự của cha làm họ rồi chuyểntừ họ Trần sang họ Đặng. Ngoài cách giải thích đó, một số con cháu họ Đặng cònlưu truyền thuyết cho rằng, vào đời Mạc họ này có nhiều người “phù Lê diệt Mạc”nên bị nhà Mạc truy lùng và từ đấy, đổi ra họ Đặng. Điều chắc chắn là từ đời ĐặngHuấn có công phù Lê, dòng họ Đặng trở thành một dòng họ lớn có nhiều người đỗđạt và làm quan to trong suốt thời Lê - Trịnh. Vùng Chương Mỹ còn lưu hànhnhiều câu hát về dòng họ Đặng ở Lương Xá như: Giàu thì Quảng Bị, Bối Khê, Làm quan Lương Xá, ngoại đê Đại Từ hay: Bao giờ chợ Chúc hết người, Sông Ninh hết nước, Đặng này hết quan. Đặng Tiến Đông là con trai thứ tám của Dận quận công Đặng Tiến Cẩm vàbà vợ lẽ thứ năm Phạm Thị Yến. Vào thời Lê mạt, cả gia đình ông từ ông cha đếnanh em, chú bác đều là những quan lại, tướng soái cao cấp giữ nhiều chức t ướcquan trọng trong triều ngoài trấn. Nhận xét về họ Đặng và con cháu Đặng Huấn,nhà sử học Phan Huy Chú đã viết: “Ngôi kiêm cả tướng văn, tướng võ; một nhàquý hiển ít ai sánh kịp” [4]. Đặng Tiến Cẩm (1679 - 1749) là con trai thứ năm Yên quận công Đặng TiếnThự. Đặng Tiến Thự đã từng làm trấn thủ Nghệ An, phong đến chức thái phó,được chúa Trịnh ban cho họ tên là Trịnh Liều và sau khi chết được truy tặng tháitể. Đặng Tiến Cẩm đã từng giữ các chức quyền trấn thủ xứ Nghệ An kiêm trấn thủchâu Bố Chính, trấn thủ các xứ Hải D ương, An Quảng; trấn thủ Sơn Tây, đốc lãnhHải Dương, lưu thủ kinh thành, hai lần làm đề điệu kỳ thi bác cử (thi võ) và phongđến chức Điện tiền kiểm điểm ty đô kiểm điểm. Anh em của Đặng Tiến Cẩm tứcchú bác ruột của Đặng Tiến Đông, đều nắm giữ nhiều chức vụ cao cấp của chínhquyền họ Trịnh. Gia quận công Đặng Tiến Lân làm đến đại tư đồ. Lại quận côngĐặng Đình Sở giữ chức trấn thủ Sơn Tây. Bốc quận công Đặng Tiến Luận làm đốcphủ Sơn Tây, Hải Dương. Đặc biệt Ứng quận công Đặng Đình Tướng đã giữnhững chức tước cao nhất của phủ chúa nh ư bồi tụng, tả đô đốc, thiếu phó, tháiphó, đại tư mã, đại tư không và - như Phan Huy Chú nhận định - “trong khoảng 70năm, là một bậc kỳ cựu trải qua mấy triều, công danh phẩm giá hơn cả các quan;ba con và một cháu của ông đều lấy quận chúa, một nhà quý thịnh, người bấy giờgọi là ông Tiên quốc lão”[5]. Đặng Tiến Đông thuộc một dòng họ thế phiệt, xuất thân trong một gia đìnhquý tộc đời đời ăn lộc vua bổng chúa. Nhưng ông sinh ra và lớn lên vào một hoàncảnh hết sức biến động và đảo lộn của xã hội. Năm 1747, lên 9 tu ổi, Đặng Tiến Đông bắt đầu theo học thầ y Doãn Xá tạichùa Thủy Lâm (hay chùa Lương Xá, tại xã Lam Điền, Chương Mỹ, Hà Tây). Năm 1749, Đặng Tiến Đông 12 tuổi thì mồ côi cha. Mười năm sau, năm1759, mẹ ông cũng qua đời. Đặng Tiến Đông bước vào đời đã phải chứng kiến cảnh đổ nát, tàn tạ của chếđộ phong kiến, đời sống lầm than cực khổ của nhân dân và những cuộc đấu tranhrung trời chuyển đất của quần chúng. Những c ơn bão táp của chiến tranh nông dânở Đàng Ngoài đã đang lay động tận nền tảng ...