Báo cáo nghiên cứu khoa học KHÉP LẠI TRANG SỬ CƯ DÂN VẠN ĐÒ HUẾ

Trong nhiều thế kỷ liên tiếp, Huế được chọn làm thủ phủ Xứ Đàng Trong của Việt Nam thời các chúa Nguyễn (1636-1785), là kinh đô của Việt Nam dưới hai vương triều Tây Sơn và Nguyễn (1786-1945), nên mạng lưới sông ngòi ở khu vực này hết sức đặc biệt, bao gồm cả sông tự nhiên và sông đào được kết nối với nhau, tạo nên “Hộ Thành Hà” để bảo vệ Kinh Thành Huế. Hệ thống sông ngòi ở Huế lấy Kinh Thành làm trung tâm, mặt phía nam có dòng sông Hương che chở, ba phía...
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Báo cáo nghiên cứu khoa học " KHÉP LẠI TRANG SỬ CƯ DÂN VẠN ĐÒ HUẾ " 37Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011 KHEÙP LAÏI TRANG SÖÛ CÖ DAÂN VAÏN ÑOØ HUEÁ Nguyeãn Quang Trung Tieán* Trong nhieàu theá kyû lieân tieáp, Hueá ñöôïc choïn laøm thuû phuû Xöù Ñaøng Trongcuûa Vieät Nam thôøi caùc chuùa Nguyeãn (1636-1785), laø kinh ñoâ cuûa Vieät Namdöôùi hai vöông trieàu Taây Sôn vaø Nguyeãn (1786-1945), neân maïng löôùi soângngoøi ôû khu vöïc naøy heát söùc ñaëc bieät, bao goàm caû soâng töï nhieân vaø soâng ñaøoñöôïc keát noái vôùi nhau, taïo neân “Hoä Thaønh Haø” ñeå baûo veä Kinh Thaønh Hueá. Heä thoáng soâng ngoøi ôû Hueá laáy Kinh Thaønh laøm trung taâm, maët phíanam coù doøng soâng Höông che chôû, ba phía coøn laïi goàm soâng ñaøo Keû Vaïnôû phía taây noái vôùi soâng Höông, soâng ñaøo An Hoøa ôû phía baéc noái vôùi soângKeû Vaïn, soâng ñaøo Ñoâng Ba ôû maët phía ñoâng noái vôùi soâng An Hoøa laãn soângHöông. Boán con soâng giao nhau theo hình vuoâng, oâm laáy boán phía KinhThaønh Hueá, cuøng vôùi caùc con soâng nhoû ôû quanh khu vöïc Hueá laø soâng BaïchYeán, soâng Lôïi Noâng,(1) soâng Bình Luïc, soâng Boà taát caû ñeàu ñoå veà heä ñaàm phaùTam Giang-Caàu Hai roài chaûy ra bieån. Do ñaëc ñieåm vöøa laø trung taâm cuûa caû nöôùc, vöøa coù laém soâng ngoøi; neântrong quaù trình hình thaønh coäng ñoàng daân cö taïi Hueá, caùc vaïn ñoø leânh ñeânhtreân nhöõng doøng soâng chaûy quanh Hueá laø moät taäp hôïp daân cö coù nhieàunguoàn goác xuaát thaân vaø thaønh phaàn xaõ hoäi khaùc nhau, thôøi ñieåm nhaäp cökhaùc nhau. Hoï hôïp thaønh moät coäng ñoàng xaõ hoäi coù neáp soáng ñaëc tröng cuûacö daân soâng nöôùc vuøng ñoâ thò, ñoàng thôøi coù nhöõng neùt khaùc bieät trong sinhhoaït vaên hoùa-xaõ hoäi so vôùi cö daân treân ñaát lieàn. 1. Lòch söû hình thaønh vaø khoâng gian phaân boá caùc vaïn ñoø ôû Hueá 1.1. Lòch söû hình thaønh cö daân vaïn ñoø ôû Hueá Töø ñaàu theá kyû XIV, maëc daàu coøn laø mieàn bieân vieãn xa xoâi cuûa nöôùc ÑaïiVieät, nhöng ôû Hoùa Chaâu ñaõ dieãn ra quaù trình tuï cö laäp nghieäp cuûa nhieàunhoùm cö daân. Cho ñeán giöõa theá kyû XVI, sau haøng loaït caùc cuoäc di daân töøphía baéc vaøo hoaëc ñöôïc boå sung taïi choã töø nhieàu nguoàn khaùc nhau, ôû löu vöïccaùc doøng soâng quanh Hueá ñaõ coù con ngöôøi tuï cö khaù ñoâng ñaûo caû treân boä laãntreân maët nöôùc (cö daân thuûy dieän). Daân cö vuøng naøy ña phaàn coù nguoàn goác töøThanh Hoùa, Ngheä An, Haø Tónh, nhö Döông Vaên An trong OÂ Chaâu caän luïcvieát naêm 1553 moâ taû laø “tieáng noùi hôi gioáng mieàn Hoan-AÙi”. Hoï coù theå laødaân chaøi löôùi phía baéc di cö vaøo theo ñöôøng bieån vaø caû ñöôøng boä; laø cö daântreân boä do ngheøo ñoùi xuoáng nöôùc laøm aên; laø lính maõn haïn hay tuø phaïm heáthaïn löu ñaøy tìm keá möu sinh treân soâng nöôùc.(2) Do cuoäc soáng leânh ñeânh raøy ñaây mai ñoù, thöôøng xuyeân “theo ñuoâi concaù”, ít coù chöõ nghóa, laïi leân boä xuoáng nöôùc baát chöøng; neân cö daân soâng nöôùcít nhôù roõ nôi choân nhau caét roán cuûa toå tieân xa xöa cuûa mình, vaø raát khoù giöõñöôïc söï oån ñònh laâu beàn cuûa coäng ñoàng. Ñeán cuoái theá kyû XVIII-ñaàu theá kyû* Khoa Lòch söû, Tröôøng Ñaïi hoïc Khoa hoïc Hueá.38 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011XIX, khi Hueá trôû thaønh kinh ñoâ, nhaø nöôùc phong kieán ñaõ bieân cheá cö daânthuûy dieän thaønh töøng “vaïn” ñeå deã quaûn lyù, vaø caùc vaïn ñoø treân soâng nöôùc ôûkhu vöïc Hueá cuõng ñöôïc thaønh laäp.(3) Vaøo giöõa theá kyû XIX, döôùi trieàu vua Töï Ñöùc (1848-1883), toång Voõng Nhithuoäc huyeän Höông Thuûy, phuû Thöøa Thieân ñöôïc thaønh laäp treân cô sôû 13 laøngcö daân thuûy dieän, khoâng coù ñòa phaän treân ñaát lieàn.(4) Naêm 1886, döôùi trieàuvua Ñoàng Khaùnh, caùc ñôn vò cö daân thuûy dieän thuoäc toång Voõng Nhi ñaõ taêngleân 16 thoân, aáp, giaùp,(5) bao goàm caùc vaïn ñoø treân ñaàm phaù vaø caû ôû nhöõng consoâng quanh Hueá. Thôøi Phaùp thuoäc, khi thò xaõ Hueá ra ñôøi (1899), vaø keå caû khi ñöôïc naângcaáp leân thaønh phoá Hueá (1929), cö daân thuûy dieän vaãn thuoäc quyeàn quaûn lyùcuûa huyeän Höông Thuûy. Sau khi giaønh ñöôïc ñoäc laäp, ñaàu naêm 1946, döôùisöï quaûn lyù cuûa chính quyeàn caùch maïng, thaønh phoá Hueá ñöôïc môû roäng hôntröôùc. Vuøng ñaát Kinh Thaønh Hueá cuûa trieàu ñình nhaø Nguyeãn vaø moät phaànñaát thuoäc caùc huyeän Phuù Vang, Höông Thuûy cuûa tænh Thöøa Thieân baét ñaàuñöôïc saùp nhaäp vaøo thaønh phoá Hueá. Luùc naøy thaønh phoá Hueá ñöôïc chia laøm8 khu phoá tröïc thuoäc, goïi teân theo soá thöù töï töø 1 ñeán 8; trong ñoù khu phoá8 goàm vuøng vaïn ñoø thuûy dieän treân soâng Höông vaø caùc soâng laân caän thuoäcphaïm vi quaûn lyù cuûa thaø ...