Biểu tượng đa nghĩa của Thăng Long trong thơ Nguyễn Du

Một nhận xét nữa là trong thơ mình, mỗi khi nói đến địa danh Tràng An, ở phần kế tiếp bao giờ Nguyễn Du cũng nhắc đến quê hương Hồng Lĩnh. Bài Sơn cư mạn hứng mở đầu là: Nam khứ Tràng An thiên lý dưthì hai câu kết: Cố hương đệ muội âm hao tuyệt
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Biểu tượng đa nghĩa của Thăng Long trong thơ Nguyễn Du Biểu tượng đa nghĩa củaThăng Long trong thơ Nguyễn Du Một nhận xét nữa là trong thơ mình, mỗi khi nói đến địa danh Tràng An, ở phần kếtiếp bao giờ Nguyễn Du cũng nhắc đến quê hương Hồng Lĩnh. Bài Sơn cư mạn hứng mởđầu là: Nam khứ Tràng An thiên lý dưthì hai câu kết: Cố hương đệ muội âm haotuyệt (Em trai em gái ở nơi làng cũ vắng bặt tin tức); bài Ký giang Bắc Huyền Hư Tử mởđầu: Trường An khứ bất tức thì ngay câu thứ hai đã viết: Hương tứ tại thiên nha (Nỗiniềm quê hương vẫn ở tận cuối trời). Có hiện tượng trên chứng tỏ, trong lòng Nguyễn Duvào giai đoạn “thập tải phong trần”, Thăng Long và Hồng Lĩnh chính là hai địa điểm nhớthương sâu nặng nhất. Và hình như, trên những điểm dừng chân trong hơn mười năm trôinổi thì sự trớ trêu bắt ông cứ phải đứng ở giữa hai đầu nỗi nhớ, một phía là nơi mình vộivàng từ bỏ, không kịp ngoái đầu trở lại, và phía kia là nơi mình đang mong tìm về nươngnáu, nhưng cũng còn ở đâu tít tắp chưa thể nào mường tượng ra. Thử hỏi hai địa điểm đó cóý nghĩa gì mà trở thành những lực hút đồng đều để trái tim Nguyễn Du phải lắc qua lắc lạitheo kiểu quả lắc đồng hồ như kia? Hãy liên hệ đến bài thơ Qua đèo Ngang của Bà huyệnThanh Quan: “Nhớ nước đau lòng con quốc quốc / Thương nhà mỏi miệng cái gia gia”. Thìra là thế, đối với nhà nho, một quan hệ liên hoàn đã thành ước lệ trong tâm tưởnglà nước bao giờ cũng đi đôi với nhà: Gia vong quốc phá hữu thân lưu (Nguyên Hiếu – Kim); Quốc phá gia vong dục hà chi? (Trương Hoàng NgônVấn – Thanh).Vậy là trong thơ Nguyễn Du, Thăng Long sở dĩ gắn chặt với Hồng Lĩnh như một cặp songtrùng vì Hồng Lĩnh là cố hương mà Thăng Long là cố quốc – đây không chỉ là một cột mốcly biệt của nhà thơ nữa mà còn là tượng trưng cho cái nước đã mất trong tâm hồn ông. Bởithế, nhiều lúc ông thay luôn Thăng Long bằng chữ “quốc” hay “cố quốc”: “Thập tải phongtrần khứ quốc xa – Trải gió bụi mười năm, bỏ nước đi xa” (U cư, II); Cố quốc hồi đầulệ – Quay đầu nhìn lại nước cũ, nước mắt tuôn rơi (Độ Long Vĩ giang). Chính chỗ này làchìa khóa để ta hiểu ra một bài thơ khác của Nguyễn Du trực tiếp nói về Thăng Long màkhông hề dùng đến một từ Thăng Long hay Trường An nào cả: bài Bát muộn – Xua nỗibuồn. Thập tải trần ai ám ngọc trừ, Bách niên thành phủ bán hoang khư. Yêu ma trùng điểu cao phi tận, Trỉ uế càn khôn chiến huyết dư. Tang tử binh tiền thiên lý lệ, Thân bằng đăng hạ sổ hàng thư. Ngư long linh lạc nhàn thu dạ, Bách chúng u hoài vị nhất lư. (Mười năm bụi bặm dơ thềm ngọc, Thành phủ trăm năm nửa bỏ hoang. Chim bọ nhỏ nhoi bay biệt xứ, Đất trời tanh thối xót sa trường. Quê nhà trong loạn, lệ ngàn dặm, Bầu bạn bên đèn, thư mấy hàng. Lặng lẽ đêm thu rồng cá vắng, Nỗi lòng u uất vẫn vương mang) (Đào Duy Anh dịch) Bốn câu sau nói về nhà và hoàn cảnh hiện tại của bản thân thì bốn câu đầu tất nóivề nước. “Ngọc trừ” chính là bệ ngọc thềm rồng nơi cung vua phủ chúa, còn “thành phủ”hẳn không thể là đâu khác ngoài Hoàng thành của nhà Lê. “Sa trường tanh thối” có phầnchắc là ông đang nói đến cuộc chiến tranh quyết liệt giữa quân đội Tây Sơn và đại binhTôn Sĩ Nghị ngay giữa Thăng Long. Chính cuộc chiến thần tốc năm 1788 đã khiến tác giảtừ nơi xa hình dung ra Thăng Long là một bãi chiến trường máu me, bệ ngọc thềm rồngthâm nghiêm đều vấy bẩn, lâu đài thành quách dựng lên mấy trăm năm một nửa trở thànhgò hoang. Dùng hình ảnh đàn chim nhỏ bé bay vù đi hết, ông muốn tự nhắc với lòng rằngnơi đấy, cả một cái tổ ấm mà cha ông mình từng nương tựa, ngỡ là bền vững nghìn thu(12),thì nay đã tan tác. Âm vang chiến cuộc mà người viết không trực tiếp chứng kiến rõ ràngkhúc xạ mạnh vào tư tưởng nghệ thuật của ông, cộng thêm những định kiến khó gỡ về sựđổ vỡ của gia đình, triều đại, góp phần đẩy cảm hứng về Thăng Long của Nguyễn Du đếnnhững ấn tượng chết chóc: “Trỉ uế càn khôn chiến huyết dư – Đất trời nhơ nhớp, nhữngđám máu trong cuộc chiến vẫn còn rơi rớt lại”. Cũng dễ hiểu thôi, một Thăng Long đãchết vì Thăng Long được đồng nhất với nước, mà nước đây là nước của vua Lê chúaTrịnh – nước có còn đâu nữa. Ấn tượng ngấm sâu đến nỗi mãi sau này khi đã làm quanvới nhà Nguyễn, trên đường ngược xuôi công cán, gặp một người thất thểu từ xa đi đến,chưa cần hỏi, nhà thơ đã đoán chắc đấy phải là người Thăng Long. Đứng về thi pháp mànói, có vẻ như đây là cái nhìn loại hình hóa của Nguyễn Du về một Thăng Long nhữngnăm sóng gió cuối Lê đầu Nguyễn – một Thăng Long bị tàn phá như một định mệnh,một Thăng Long tha hóa về mọi mặt không sao cưỡng lại, từ hào hoa phong nhã rơi ...