Cái dân tộc và cái nhân loại trong vũ trụ của Gogol ._3

Từ sử học nghệ thuật(1), chúng ta chuyển sang địa lý của thế giới Gogol. Nó khá rộng, bao trùm miền Ukraina quê hương của nhà văn, nước Nga kinh thành và tỉnh lẻ và cả ngoại bang Âu châu - Ba Lan (truyện Taras Bulba), Pháp và Ý (truyệnRoma).
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Cái dân tộc và cái nhân loại trong vũ trụ của Gogol ._3 Cái dân tộc và cáinhân loại trong vũ trụ của Gogol Từ sử học nghệ thuật(1), chúng ta chuyển sang địa lý của thế giới Gogol. Nó khárộng, bao trùm miền Ukraina quê hương của nhà văn, nước Nga kinh thành và tỉnh lẻ vàcả ngoại bang Âu châu - Ba Lan (truyện Taras Bulba), Pháp và Ý (truyệnRoma). Trừ mộtvài ngoại lệ, ta sẽ tự giới hạn trong biên cương nước Nga thời Gogol. Ở nước Nga ấy, Gogol - nghệ sĩ rõ ràng yêu mến đến say đắm quê hương xứ sở củamình, trong vũ trụ nghệ thuật của ông, nó hiện ra chói sáng sắc màu, vừa lâu đời vừa trẻtrung, với những con người đầy sức sống và yêu cuộc sống, khát khao tự do và hạnh phúcvà đấu tranh giành lấy tự do, hạnh phúc. Giới nghiên cứu thường gọi những truyện ngắn,truyện vừa hợp thành sáchChiều hôm trong xóm gần Dikanka là những sáng tác lãng mạnchủ nghĩa, khu biệt chúng khỏi những tác phẩm hiện thực chủ nghĩa sau này của Gogol.Giới thuyết ấy thực ra không chuẩn xác lắm, bởi vì trong những truyện vừa, truyện ngắnrất giàu chất thơ sáng tạo này không có cái cốt lõi, cái cảm hứng chủ đạo của chủ nghĩalãng mạn - sự đối lập giữa ước mơ và thực tại, sự phân cực đối nghịch giữa thế giới nộitâm và thế giới bên ngoài. Trong những truyện điển hình nhất và được biết đến nhiềunhất:Hội chợ ở Sorochintsy, Đêm tháng Năm, Đêm Giáng sinh, Lá sớ bị mất, IvanFedorovich Sponka với bà dì của ông các nhân vật không mơ tưởng đến thế giới nào kháccái thế giới mà họ đương sống, và trong thế giới ấy những gì họ ao ước, họ cuối cùng đềuđạt được. Thế giới ấy là một thứ “vườn địa đàng” mà ở đấy con người sống hòa hợp vớithiên nhiên mỹ lệ và hùng vĩ, vừa lòng với môi trường xã hội và toại nguyện với số phậncủa mình, vì thế không muốn ra khỏi nó, không đổi nó lấy một cái gì khác. Trong sự môtả của Gogol, đó là một vương quốc tự túc, tự đủ, song thái độ của người mô tả đối với cáiđược mô tả ra sao? Thông thường trong văn chương thời mới mỗi khi nói đến đời sống nơi làng quê,tỉnh huyện, trong ý thức và tiềm thức của người viết cũng như người đọc hiện sẵn cặp đốilập nền móng “làng quê - thành thị”, “tỉnh lẻ - thủ đô”. Sự đối lập ấy nhiều khi không cólợi cho thành thị, kinh đô. Rất gần với Gogol về thời gian, trong một số trường ca củaPushkin hưởng ứng thơ ca lãng mạn chủ nghĩa Âu châu, xuất hiện những nhân vật chạytrốn thành thị, văn minh đô thị, ẩn mình nơi hẻo lánh, giữa lòng thiên nhiên, chỉ tiếp xúcvới dân quê chất phác, mộc mạc. Trong thế giới của Gogol không có những nhân vật nhưthế. Các nhân vật tỉnh lẻ điển hình của ông trong Quan thanh tra và Những linh hồnchết đều mang nặng tâm lý dân tỉnh lẻ, ao ước cuộc sống kinh đô, học đòi người thủ đô.Nhưng anh thợ rèn Vakula, nhân vật chính của truyện Đêm Giáng sinh thì không thế. Anhta từ làng quê lên kinh đô Peterburg chỉ để sắm cho người yêu một đôi hài đúng như cô taước muốn, xong việc là trở về quê ngay, không thấy cần ở lại thêm một giờ nào để thưởngngoạn kinh thành xa hoa tráng lệ. Ở tỉnh Poltava của anh ta cũng có “hai thành phố trứdanh” - Gadiach và Mirgorod, trong thực tế thời Gogol, là hai phố huyện, mà một phố -Mirgorod, với “thắng cảnh” chính - vũng nước khổng lồ quanh năm không khô, được tảkỹ trong tập truyện cùng tên. Nàng Oksana, người yêu của Vakula, được giới thiệu nhưmột tuyệt thế giai nhân, đẹp đến nỗi nàng “còn chưa đầy mười bảy tuổi, mà hầu như trênkhắp thế gian, bên này làng Dikanka cũng như bên kia làng Dikanka, ai ai cũng bàn tán vềnàng”. Thiết nghĩ, chỉ hai chi tiết vừa dẫn đã là đủ để cho thấy thái độ của tác giả đối với đốitượng mô tả của mình - một thái độ vừa trìu mến vừa nhạo cười. Tiếng cười mỉa mai nhỏnhẹ và hiền hậu ở đây chỉ ra hai tầm nhìn được lồng vào trong một khung tự sự - tầm nhìnhạn hẹp của các nhân vật và rộng lớn hơn của tác giả. Đây nữa, những dòng “ngợi ca” sự đatài của anh thợ rèn Vakula khả ái: “Những lúc rảnh tay, anh thợ rèn còn làm nghề bôi màuvà được tiếng là họa sĩ cừ khôi nhất làng. Chính ông đội trưởng đội bách quân L... ko, thờiấy còn sống, đã cố tình vời anh lên tận Poltava sơn cho ông ta dãy hàng rào bằng gỗ xẻ gầnnhà. Tất cả các đĩa bát mà những người kôdắc ở Dikanka dùng để ăn xúp bắp cải, đều đượcanh tô vẽ. Anh thợ rèn là con chiên kính Chúa và hay vẽ chân dung các vị thánh: bây giờvẫn còn thấy được trong nhà thơ T... chân dung thánh Luc, tác giả kinh Phúc Âm, do anhvẽ. Nhưng tuyệt đỉnh nghệ thuật của anh là bức tranh bích họa bên trên cửa phải nhà thờ; ởđấy, anh họa hình thánh Petrus trong Ngày phán xử cuối cùng tay vung chùm chìa khóa xuaquỷ sứ ra khỏi địa ngục; con quỷ hoảng hồn dự cảm thấy ngày chết của mình, chạy cuốngcuồng từ bên này sang bên kia, còn những tội nhân trước đấy bị giam cầm thì xua đuổi hắnngười bằng roi vọt, người bằng những thanh củi và tất cả những gì mà họ vớ được”. Mộtcái cười mát đối với nghệ thuật dân gian, chứ tuyệt không phải sự trầm trồ tán thưởng.Tiếng cười ấy chỉ ra cái ngây thơ hạn hẹp trong quan niệm về thế giới bên kia, mà ngườinghệ sĩ dân gian không ý thức được. Trong thế giới của Gogol, đâu đâu ta cũng thấy sự không ăn khớp, sự vênh lệch hàihước giữa tầm nhìn của nhân vật và tầm nhìn của tác giả: cái tự đủ, tự túc trong con mắtnhân vật lại hóa ra rất không đủ, rất bất túc trong con mắt tác giả. Đây, một đoạn văn chếnhạo lòng tự mãn của tên điền chủ Perepenko: “Một buổi sáng, vào giữa tháng Bảy, IvanIvanovich nằm nghỉ dưới mái hiên mát rượi... Ông vừa nằm vừa nhìn một lượt các buồng,sân, kho, đàn gà chạy trên sân và thầm nghĩ: “Hỡi Chúa Trời của con, con thật là một ôngchủ ra ông chủ! Cái gì mà con không có cơ chứ? Nào gia cầm, nào nhà cửa, kho tàng, thíchgì có nấy; rượu ngon tự nấu tự ngâm; vườn nào lê, nào mơ, mận; ruộng rau nào anh túc, bắpcải, đậu... Còn gì nữa mà tôi không có? Tôi muốn biết tôi còn thiếu cái gì?”. Lời “tự vấn”ấy ở đây rõ ràng đã mang hàm nghĩa tinh thần chứ không vật chất, vì thế mà nó bị chê cười.Vừa đáng quý vừa đáng chê ...