Chất sử thi và chất tiểu thuyết trong Dấu chân người lính của Nguyễn Minh Châu

Thể loại tiểu thuyết sử thi (Roman - épopée) hình thành ở Nga vào thế kỷ XIX và sang thế kỷ XX thì phổ biến rộng rãi trong các nước XHCN.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Chất sử thi và chất tiểu thuyết trong "Dấu chân người lính" của Nguyễn Minh Châu Chất sử thi và chất tiểu thuyết trong Dấu chân người lính của Nguyễn Minh Châu Thể loại tiểu thuyết sử thi (Roman - épopée) hình thành ở Nga vàothế kỷ XIX và sang thế kỷ XX thì phổ biến rộng rãi trong các nước XHCN.Thể loại này mang trong mình một cấu trúc rất phức tạp, bởi có sự kết hợphai tính chất trái ngược nhau như lửa với nước, đó là “chất sử thi” và “chấttiểu thuyết”. Trong lịch sử văn học thế giới, người ta đã chứng kiến sự hìnhthành và phát triển của tiểu thuyết trên cơ sở phá bỏ phong cách cao cả vàtính khuôn mẫu của sử thi bằng tiếng cười Carnaval. Nhưng sự dung hoàtrở lại hai tính chất này đã tạo nên “bi kịch thể loại”. Trong đời sống văn họcViệt Nam thời chiến tranh, diễn ra nhiều vụ phê bình quy chụp, uốn nắn...làm cho nhiều tác phẩm bị thăng trầm cũng bắt đầu từ việc xử lý chưa hợpthời mối tương quan giữa chất sử thi và chất tiểu thuyết của nhà văn.Nguyễn Minh Châu là người tỏ ra nắm vững đặc điểm thể loại. Nhờ biếtcách dung hợp hai tính chất trái ngược này mà ông đã làm nên sự thànhcông vang dội của cuốn tiểu thuyết sử thi Dấu chân người lính. Trước hết, Dấu chân người lính có sự dung hợp giữa thể tài sử thi(lịch sử dân tộc) và thể tài tiểu thuyết (thế sự, đời tư). Chủ đề cơ bảncủa Dấu chân người lính là lịch sử dân tộc. Nội dung chủ yếu nói về cuộchành quân, vây đánh giặc ở núi rừng Quảng Trị. Đề tài chiến tranh chi phốihầu hết tất cả mọi hoạt động của các nhân vật ở các vùng miền, dân tộc,lứa tuổi, giới tính, thành phần xã hội. Lấy ví dụ như gia đình chính uỷ Kinh,mỗi người đảm nhận một nhiệm vụ riêng. Hai cha con Kinh, Lữ ra trận đánhgiặc để thống nhất đất nước. Vợ ở nhà là chiến sĩ “ba đảm đang” trong sảnxuất để chi viện chiến trường. Cậu con trai thì đi du học để chuẩn bị kiếnthiết một đất nước giàu mạnh trong tương lai. Mọi quan hệ gia đình đềuđược “quân sự hoá”. Các nhân vật khác cũng vậy, tất cả các làng quê ởmiền Bắc đều có mặt trong cuộc hành quân vĩ đại nhất trong lịch sử dântộc. Để dung chứa những sự kiện lớn lao ấy, tác giả đã tạo nên một khônggian chiến trường hoành tráng và giới thiệu khá đầy đủ những tri thức vềchiến tranh: các loại binh chủng, tổ chức quân đội, kinh nghiệm chiếntrường, tinh thần chiến đấu của hai phe, các loại vũ khí, khung cảnh chiếntrường... Nói tóm lại, nó gần như một bộ tiểu thuyết lịch sử về chiến tranhcách mạng. Bên cạnh đề tài lịch sử dân tộc, Dấu chân người lính còn có đề tài thếsự, trước hết thể hiện ở sự phản ánh các bi kịch xã hội trong gia đình giàPhang. Cha tham gia cách mạng, làm chủ tịch uỷ ban xã nhưng thằng Kiếmcon ông là trung đội trưởng biệt kích ngụy, được đồng bọn xem như “anhhùng”. Tuy nhiên, do quan hệ đạo lý ràng buộc mà Kiếm luôn lẩn tránh mộtcuộc chạm trán với “chủ tịch uỷ ban xã”. Trong khi đó, già Phang lại mangsúng đi lùng sục đứa con trai duy nhất của mình: “Cuộc săn đuổi giữa haingười thật đáng sợ”. Ông hứa với cách mạng: “Tôi sẽ giết nó! Tôi đã quy ếtđịnh rồi. Tôi vẫn để giành cho nó một viên đạn trong khẩu súng săn của tôi”.Không chỉ có mâu thuẫn cha con mà còn có mâu thuẫn vợ chồng. Chị cánbộ huyện kể: “Chính người chồng đã một lần phục kích bắn lén chị”. Hai vợchồng Kiếm và Xiêm cũng đứng về hai phe khác nhau. Kiếm bỏ vợ để lấycon đĩ lai. Các sĩ quan Mỹ ngụy thay nhau ăn nằm với vợ hai của Kiếm. Vàcon đĩ lai này trúng đạn pháo trong tư thế trần truồng. Kiếm bắn chết chỉhuy và hiểu thêm về nhân tình thế thái ở đời. Ranh giới giữa hai phe cáchmạng và quốc gia nhiều khi không rạch ròi cho thấy, sự phức tạp của cuộcchiến. Nhiều lính ngụy Vân Kiều bỏ phe địch về buôn làng trình diện cáchmạng nhưng vẫn ngang nhiên khoe những “anh hùng” của phe mình. Và đidân công nhưng vẫn “khoác áo lính ngụy đi nghễu nghện” trước mặt cácchiến sĩ giải phóng. Nhiều khi hai phe gặp nhau nhưng không bắn nhau:“Có một lần các trinh sát viên chạm trán một toán địch, hai bên “gặp” nhautrong một hoàn cảnh đặc biệt: anh em bên ta đi xác định bình độ phía namhàng rào, toán lính ngụy có khoảng chừng chục tên đi đặt thêm hàng rào.Hai bên trông thấy nhau nhưng đều tránh nhau”. Trong tác phẩm, ta thấykhi nào có cuộc đụng độ giữa quân giải phóng và lính Mỹ thì súng nổ rấtgiòn giã. Bởi vì đó là hai dân tộc xa lạ nhau, nói như Hêghen “Khi các dântộc ấy nổi lên chống lại nhau thì không có mối quan hệ nào về đạo lý bị phávỡ hết”(1). Còn khi có cuộc đụng độ giữa người Việt với người Việt thì súngnổ ít giòn giã hơn. Lấy ví dụ trong lần đơn vị Lượng đánh vào đồn línhngụy, anh đã không dùng hoả lực mạnh và đặt thêm bộc phá để giết sạchngụy binh (như những lần đánh Mỹ) mà phát loa gọi hàng, gọi đích danhthằng Kiếm. Hậu quả là anh bị thương nặng, và có thể đặt giả thiết rằngtrong rất nhiều đạn găm vào người Lượng, có đạn của thằng Kiếm. Tức làgiúp người, người trả oán. Cuộc xung đột chính trị trong nội bộ gia đình,dân tộc thường có sự trả giá đ ...