Có thể tự biết mình không?

Người ta thường bảo: "Tự biết mình là bước đầu tiên trên con đường tu thân". Nhưng tự biết mình là làm sao? Đọc câu của nhà hiền triết Chilon: "Anh phải tự biết anh", ta tưởng đâu như không có việc gì dễ dàng bằng tự biết mình. Dễ như chỉ soi vào gương là thấy nét mặt mình liền. Nhưng sự thực, bắt một người phải đạt được cái trình độ hoàn toàn tự tri là một điều vô nghĩa, vì như vậy là đòi hỏi một việc không thể làm được. Vậy trước hết ta hãy...
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Có thể tự biết mình không? Có thể tự biết mình không? Người ta thường bảo: Tự biết mình là bước đầu tiên trên con đườngtu thân. Nhưng tự biết mình là làm sao? Đọc câu của nhà hiền triết Chilon:Anh phải tự biết anh, ta tưởng đâu như không có việc gì dễ dàng bằng tựbiết mình. Dễ như chỉ soi vào gương là thấy nét mặt mình liền. Nhưng sựthực, bắt một người phải đạt được cái trình độ hoàn toàn tự tri là một điều vônghĩa, vì như vậy là đòi hỏi một việc không thể làm được. Vậy trước hết ta hãy tìm hiểu xem Chilon thực sự muốn nói gì đã.Việc đó không khó nếu ta biết rằng ông ta là môn đệ của phái người ta gọi làKhắc Kỉ. Ai cũng hiểu người Khắc Kỉ là người chịu cảnh đau khổ củamình một cách can đảm, cương quyết và thản nhiên. Nhưng thực sự thì thuyết Khắc Kỉ chủ trương rằng con người phảidùng lí trí và trầm tư mà đạt được cái mức sống hòa hợp với quy luật vũ trụ,nghĩa là: đừng nuôi một dục vọng nào mình không thể thực hiện dễ dàngđược, đừng để cho những người đam mê lôi cuốn mình, tóm lại là hành độngnào cũng phải hợp với lẽ phải, lí trí. Như vậy thì chỉ có cách đó là tâm hồnbạn được bình tĩnh và mọi người mới có được hạnh phúc. Vậy người Khắc Kỉ nào cũng luôn luôn tự hỏi câu này: Thị dụccùng thái độ của mình có hợp với cái đạo của mình không? Và thỉnh thoảngnhìn về dĩ vãng mà tự hỏi những hành vi của mình có luôn luôn hợp đạokhông? Nói cách khác là luôn luôn người đó phải tự vấn tâm. Theo triết thuyết đó, con người có thể và có bổn phận tự siêu độ chomình. Cách tự tri đó tương đối giản dị vì chỉ cần đem đối chiếu thái độ củamình với những quy tắc luân lí minh bạch mà các tư tưởng gia cùng vănnhân thời đó đã diễn thành những câu châm ngôn. Đối chiếu như vậy là nhậnđịnh được mức độ đạo đức của mình. Nhưng tâm lí, tâm hồn của ta rất rộng, rất sâu, ý thức của ta không saonhận định hết được, cái ngã hiện thực so với toàn bộ cái ngã, chỉ là phầnnổi lên trên mặt của băng đảo (iceberg), phần chìm xuống là phần tiềmthức. Vì vậy cách của các nhà Khắc Kỉ không thể giúp cho con người tự trihoàn toàn được. Nhờ nhà danh y ở Viene tên là Sismund Freud mà chúng ta biết rằngcòn có phần tiềm thức tối tăm mà ta không thể tự tìm hiểu được. Ta dồn épvào phần tiềm thức thăm thẳm không thể kiểm soát được đó những tội lỗihoặc kinh nghiệm đau đớn của ta, và những cái này có thể gây một bệnhthần kinh cho ta. Nhưng một nhà phân tâm, có thể giúp một người bị bệnhthần kinh đi qua được hết các lớp của cái bản ngã, mà tìm ra được cănnguyên của bệnh. Theo tôi hiểu mình có muốn tự làm việc phân tâm (spychanalyse) đóthì cũng phải nhờ một người khác giúp mới được. Các tôn giáo đều bảo rằngmuốn tự dò xét nội tâm mình thì phải nhờ một người hướng dẫn tâm hồn.Dù có được người hướng dẫn thì chúng ta cũng chỉ có thể biết được vài phầncủa cái ngã thôi. Đã biết vậy mà còn đòi hỏi mỗi người phải tự biết mình thì chẳng phảilà vô nghĩa ư? Trước hết chúng ta nên nói ngay rằng đòi hỏi một cách nghiêm khắcnhư vậy thì người ta chỉ có thể đáp một cách mập mờ, phiến diện thôi. Miễnngười ta ráng đáp cũng đã là quý rồi. Nhưng trong thực tế, làm sao để tự biết mình được? Có một cách rất cũ, tỏ rằng đã có kết quả, là tự vấn tâm mỗi buổi tối.Pythagore, triết gia và toán học gia Hy Lạp thời xưa, buộc môn sinh phải tựvấn tâm như vậy mà các mục sư Ki Tô giáo cũng khuyên tín đồ cách đó.Mỗi buổi tối, kiếm chỗ tĩnh mịch tự xem xét trong ngày có làm điều gì tráivới quy luật luân lí, với thập giới không. Dùng cách đó để phát hiện lỗi lầmmình thường mắc nhất và những lỗi mình lấy làm xấu hổ nhất; như vậy đã làtiến một bước lớn trên con đường tự tìm hiểu mình rồi. Phải có can đảm,nghị lực và yêu sự thực lắm mới được. Tự vấn tâm như vậy là tự kiểm soát,phê phán, giáo dục mình. Ta tự tập nhận định mình, nhận những nhược điểmcùng giới hạn của mình. Đối với hạng người bình thường, thì chỉ khi nào thấy mình bê bối,lương tâm mình bứt rứt - tâm trạng này có thể gây ra những bệnh kì cục - thìmới phải tự vấn tâm một cách nghiêm khắc. Trong trường hợp đó, chínhlương tâm của ta sẽ hướng dẫn ta như một nhà chuyên môn về khoa phântâm: Chẳng hạn tôi biết một ông nọ bỗng nhiên không hiểu vì đâu hóa rarộng rãi, cho cậu con trai số tiền lớn, vừa cho xong thì ngạc nhiên về hànhđộng của mình mà cậu con trai cũng ngạc nhiên nữa. Người cha bèn tự hỏitại sao mình lại làm một việc điên như vậy. Mới đầu ông ta nghĩ rằng tạibản tính ông rộng rãi. Nhưng đã là bản tính thì tại sao lại thấy bứt rứt hoàitrong lòng? Tự xét lòng mình sâu hơn nữa, ông bỗng tìm ra được nguyênnhân: tại mới rồi, ông đã từ chối, không làm thỏa một ước vọng của con:không cùng ngồi xe đi chơi núi với con như ông đã hứa. Là vì hôm đó ôngcó hẹn, phải gặp bạn làm ăn để tính toán một vụ quan trọng, không thể hoãnlại được. Vậy là lương tâm ông đã thú tội cho ông, nhưng nỗi bứt rứt củaôn ...