Công trình khai thác nguồn nước mạch lộ trên địa bàn Tây Nguyên, hiện trạng và giải pháp

Bài báo này trình bày việc nghiên cứu về các mạch lộ ở Tây Nguyên, vấn đề khai thác và sử dụng nguồn nước mạch lộ cũng như hiện trạng xây dựng công trình khai thác nguồn nước mạch lộ (đồng bào dân tộc thường gọi là bến nước).
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Công trình khai thác nguồn nước mạch lộ trên địa bàn Tây Nguyên, hiện trạng và giải pháp TUYEÅN TAÄP KEÁT QUAÛ KHOA HOÏC & COÂNG NGHEÄ 2017 - 2018 CÔNG TRÌNH KHAI THÁC NGUỒN NƯỚC MẠCH LỘ TRÊN ĐỊA BÀN TÂY NGUYÊN, HIỆN TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP EXPLOITATION WORKS OF WATER SPRINGS IN THE HIGH LAND, CURRENT STATUS AND SOLUTIONS IN THE FUTURE ThS. Phạm Thế Vinh, KS. Nguyễn Đăng Luân, CN. Trần Thị Thu Hương TÓM TẮT Bài báo này trình bày việc nghiên cứu về các mạch lộ ở Tây Nguyên, vấn đề khai thác và sử dụng nguồn nước mạch lộ cũng như hiện trạng xây dựng công trình khai thác nguồn nước mạch lộ (đồng bào dân tộc thường gọi là bến nước). Trên cơ sở phân tích các ưu nhược điểm của các công trình hiện tại, đề xuất giải pháp xây dựng, thu gom và bảo vệ nguồn nước này phục vụ cho đồng bào dân tộc thuộc các vùng cao, vùng khan hiếm nước trên địa bàn Tây Nguyên. Từ khóa: mạch lộ, bến nước, thu gom, dân tộc, vùng cao, khan hiếm nước. ABSTRACT This report presents the study of the arteries in the Central Highlands, the problem of exploitation and use of water resources as well as the current status arteries construction exploit spring water sources (ethnic commonly called water stations). On the basis of analyzing the advantages and disadvantages of the existing buildings, proposing solutions to build, collect and protect water resources service for ethnic minorities under the highland, water scarcity in the locality Highlands. Keywords: arteries, water stations, collection, ethnic, highland, water scarcity. 1. ĐẶT VẤN ĐỀ Trên những vùng đất bazan xuất hiện rất nhiều nguồn lộ nước dưới đất. Đây là các nguồn xuất lộ nước dưới đất trong tầng nông trong vỏ phong hóa bazan. Quy luật xuất lộ phụ thuộc vào mức độ phân cắt của địa hình: địa hình càng phân cắt càng mạnh thì số lượng mạch lộ càng nhiều, song lưu lượng mạch lộ thường không lớn mà chủ yếu là các mạch lộ nhỏ (lưu lượng thường gặp từ 0,5 đến 10 l/s). Theo tập quán của đồng bào Tây Nguyên, những nguồn lộ này thường là nơi người dân sinh hoạt tắm giặt và sử dụng nước sạch cho nhu cầu ăn uống thường ngày. Bến nước (mạch lộ, nguồn lộ) theo đồng bào Tây Nguyên là nơi có thể lấy được nước một cách tự nhiên ở dạng tự chảy. Có thể là một mạch nước trồi lên khỏi mặt đất hoặc hình thức thường thấy nhất là các mạch nước chảy ra từ một vách đất, đầu nguồn suối. Để lấy nước người ta dùng các ống tre, nứa đã được chọc thông các mắt hứng từ mạch phát lộ và đưa dòng nước chảy tự nhiên ra ngoài để người dùng có thể hứng được. Xung quanh bến nước luôn có hệ thống cây rừng giữ nước và được coi như rừng thiêng của buôn làng. Bến nước là một nét văn hóa rất đặc trưng của các buôn làng người dân tộc thiểu số vùng cao, do với họ nguồn nước VIEÄN KHOA HOÏC THUÛY LÔÏI MIEÀN NAM 113 TUYEÅN TAÄP KEÁT QUAÛ KHOA HOÏC & COÂNG NGHEÄ 2017 - 2018 ăn luôn là yếu tố quan trọng nhất. Mỗi khi muốn di chuyển làng về một nơi ở mới, người ta sẽ phái người đi tìm đất; ngoài yếu tố đất đai màu mỡ và có thể sản xuất được thì điều kiện tiên quyết là phải có nguồn nước mạch dồi dào quanh năm có thể xây dựng bến nước cho buôn làng. Người ta cũng coi đây là nguồn nước sạch nhất, trong ăn uống họ chỉ sử dụng nước lấy từ bến nước và khi uống người ta tin tưởng đến nỗi không cần đun sôi. Theo tập quán, hàng năm các buôn làng đều tổ chức lễ cúng bến nước để cầu mưa thuận gió hòa. Nhằm đảm bảo nguồn nước cho đồng bào dân tộc, Nhà nước đã đầu tư xây dựng trên 500 công trình khai thác nguồn nước mạch lộ theo các nguồn vốn khác nhau. Tuy nhiên, tại những vùng khan hiếm nước, số dân thiếu nước sạch cao khoảng 37%. Đến nay, do những biến động khách quan, dòng chảy trên các nguồn lộ này đang có nguy cơ suy giảm, những khu vực xây dựng công trình bến nước cũng có nguy cơ giảm năng lực thiết kế. Vì vậy, cần phải nghiên cứu nguyên nhân suy giảm nguồn nước mạch lộ và đề xuất được mô hình thu gom khai thác hợp lý. Nhìn chung, hiện tượng suy giảm nguồn nước rất phổ biến trên toàn diện tích phân bố tầng chứa nước bazan. Việc đảm bảo cấp nước sinh hoạt, ổn định cuộc sống là rất cần thiết. Đây là vấn đề mang tính ổn định, an sinh xã hội, củng cố vững chắc lòng tin của nhân dân vào chủ trương, đường lối chính sách của Đảng, góp phần phát triển kinh tế. Mặc dù trong thời gian qua, khoa học và kỹ thuật về tìm kiếm, khai thác và bảo vệ nguồn nước dưới đất đã đạt được những thành tựu nhất định, nhưng đến nay vẫn chưa có những tổng kết đánh giá một cách toàn diện đặc biệt là công trình khai thác nguồn nước mạch lộ. Việc đúc rút các kinh nghiệm nhằm đưa ra biện pháp công trình, phi công trình mang lại hiệu quả cao cả về mặt kỹ thuật, kinh tế, xã hội và môi trường, các phân tích xem xét hướng phát triển các loại hình khai thác để từ đó có định hướng cho các nhà quản lý, nghiên cứu, quy hoạch và thiết kế công trình. Vì vậy, việc nghiên cứu đề xuất các mô hình thu gom khai thác bền vững nguồn nước mạch lộ phục vụ cấp nước sạch cho các vùng núi cao, vùng khan hiếm nước là hết sức cần thiết trong tình hình hiện nay để đảm bảo ổn định phát triển kinh tế xã hội cho các vùng xa, đồng bào dân tộc thiểu số. 2. HIỆN TRẠNG CÁC MẠCH LỘ TRONG VÙNG 2.1. Khái niệm về mạch lộ Mạch lộ là nơi nước ngầm xuất lộ tự nhiên trên bề mặt trái đất, tạo thành dòng chảy. Dòng xuất lộ nước ngầm tự nhiên này có thể thoát ra từ đá gốc hay từ lớp đất phủ trên mặt đất hoặc trên các khu vực có nước mặt. Mạch nước không gồm các xuất lộ nước ngầm nhân tạo như giếng hoặc lỗ khoan. Mạch nước xuất lộ theo quy mô, điều kiện và nhiều tình huống khác nhau. Động thái của các mạch nước rất khác nhau, có loại mạch nước chỉ chảy vào mùa mưa và biến mất vào mùa khô, có loại chảy quanh năm với lưu lượng ổn định, lại có loại xuất lộ theo ...