Đất nước Chile

Cộng hoà Chile (tiếng Tây Ban Nha: República de Chile), còn được phiên âm trong tiếng Việt thành Chí Lợi là một quốc gia tại Nam Mỹ, có dải bờ biển dài và hẹp xen vào giữa dãy núi Andes và biển Thái Bình Dương. Với Thái Bình Dương là giới hạn phía Tây, Chile giáp Peru phía bắc, giáp Bolivia phía đông-bắc và giáp Argentina phía đông. Giới hạn phía cực nam Chile là Eo biển Drake. Chile còn tuyên bố chủ quyền trên 1,250,000 km² lãnh thổ châu Nam Cực....
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Đất nước ChileĐất nước ChileCộng hoà Chile (tiếng Tây Ban Nha: República de Chile),còn được phiên âm trong tiếng Việt thành Chí Lợi là mộtquốc gia tại Nam Mỹ, có dải bờ biển dài và hẹp xen vào giữadãy núi Andes và biển Thái Bình Dương. Với Thái BìnhDương là giới hạn phía Tây, Chile giáp Peru phía bắc, giápBolivia phía đông-bắc và giáp Argentina phía đông. Giới hạnphía cực nam Chile là Eo biển Drake. Chile còn tuyên bố chủquyền trên 1,250,000 km² lãnh thổ châu Nam Cực.Lịch sửThổ dân châu Mỹ du nhập vùng ven biển và thung lũng sôngnước Chile khoảng 10.000 năm trước. Người Inca bànhtrướng và chiếm đóng miền bắc Chile nhưng vì thổ ngơi khôcằn khiến cư dân bị hạn chế.Năm 1520 trên chuyến hải hành vòng quanh thế giới, nhàthám hiểm Fernão de Magalhães khám phá ra thủy lộ thôngĐại Tây Dương và Thái Bình Dương phía cực nam châuNam Mỹ. Năm 1535 Diego de Almargo, người Tây Ban Nhatừ Peru tiến vào Chile tìm vàng nhưng phải đợi đến năm1540 người Âu châu mới mở cuộc chinh phục Chile dưới sựchỉ huy của Pedro de Valdivia. Họ bắt gặp làng mạc thổ dânsống du canh làm rẫy và săn bắn. Sang năm 1541 thì Valdiviathành lập thị trấn Santiago de Chile tức là thủ đô nước Chilengày nay. Chile được sáp nhập vào Phó Vương Phủ Peru(Virreinato del Perú).Tuy không tìm thấy vàng bạc người Tây Ban Nha đã nhận ratiềm năng nông nghiệp của Chile. Nhưng vì sự phản khángcủa thổ dân cuộc bình định Chile tiến hành chậm chạp. Năm1553 bộ tộc Mapuche nổi loạn đốt phá các trấn lỵ. Valdiviabị bắt và giết. Người Mapuche lại nổi dậy năm 1598 và 1655.Người Tây Ban Nha phải rút bỏ miền nam để cố thủ vùngtrung ương. Mãi đến năm 1683 khi chế độ nô lệ bị bãi bỏ tìnhhình mới yên.Phong trào độc lập bộc phát năm 1808 khi Joseph Bonaparteđược lập làm vua Tây Ban Nha, truất phế dòng vua cũ. DânChile không phục vị vua mới và nhóm quân chính (junta) lênnắm quyền ngày 18 Tháng Tám năm 1810. Họ tuyên bốChile tự trị trong khuôn khổ hoàng triều Tây Ban Nha. Tuynhiên triều đình Tây Ban Nha không công nhận chính thể tựtrị, gây nên chiến tranh. Năm 1817 Bernardo OHiggins vàJosé de San Martín kéo quân từ Argentina sang, vượt rặngAndes và đánh bại phe bảo hoàng. Sang năm sau ngày 12Tháng Hai thì Chile tuyên bố độc lập hoàn toàn.Sang thời kỳ độc lập, OHiggins lập chính thể cộng hòa. Dùvậy, xã hội Chile không mấy thay đổi, giữ nguyên thành phầngiai cấp cũ. Giáo hội Công giáo La Mã và nhóm địa chủ duytrì ảnh hưởng chính.Cuối thế kỷ 19, Chile mở cuộc chinh phục miền nam vốn dobộ tộc Mapuche kiểm soát. Nhóm thổ dân thua và chính phủChile đưa dân vào lập nghiệp. Năm 1881 chính phủ lại kýhiệp ước với Argentina củng cố chủ quyền Chile trên Eo biểnMagellan ở phía nam. Cùng lúc đó chiến tranh với Peru vàBolivia phía bắc kết thúc (1879-83); Chile chiếm được cáctỉnh Tacna, Arica và Antofagasta. Chile sau nhượng lạiTacna cho Peru qua sự trung gian của Hoa Kỳ nhưng hậu quảchính của cuộc chiến là lãnh thổ Chile thêm rộng lớn vàBolivia mất đường thông ra biển.Thời kỳ phát triển bị xáo trộn vì cuộc Nội chiến Chile ngắnngủi năm 1891 giữa phe hành pháp (tổng thống) và lập pháp(quốc hội). Phe lập pháp thắng sau mấy đợt xung đột vũ trangvà 10.000 tử vong. Tổng thống José Manuel Balmaceda phảitrốn vào sứ quán Argentina và tự vẫn bằng súng.Chile vào thể kỷ 20 chủ yếu bị chi phối bởi các nhóm tàiphiệt tranh chấp với công nhân thợ thuyền. Năm 1920 nhómcông nhân đưa được Arturo Alessandri Palma vào ghế tổngthống nhưng chính sách cải tổ do ông đề ra đều bị phe quốchội bảo thủ cản trở. Bất ổn chính trị kéo dài tới năm 1932 vớimấy cuộc đảo chính của quân đội lật đổ chính phủ dân lập.Tướng Carlos Ilbañez del Campo năm 1932 cho phục hồihiến pháp cũ và rút lui khỏi chính trường mở đầu cho thời kỳ20 năm nắm quyền khuynh tả của đảng Cực đoan (1932-52)nhưng sau đó Ilbañez del Campo lại ra tranh cử và chấpchính, đưa Chile trở lại với đường lối chính trị bảo thủ.Trong cuộc bầu cử năm 1964 ứng cử viên Eduardo FreiMontalva của đảng Dân chủ Thiên Chúa thắng toàn diện vàđưa ra nhiều cải tổ với châm ngôn Cách mệnh trong Tự do.Các ngành giáo dục, gia cư, nghiệp đoàn và cải cách nôngnghiệp đều xúc tiến nhưng đối với phe thiên tả thì những cảicách đó quá ít oi. Ngược lại đối với phe bảo thủ thì chínhsách của Montalva là quá độ. Hai quan điểm trên làm xã hộiChile thêm phân hóa.Năm 1970 nghị sĩ Mác-xít Salvador Allende Gossens củađảng Xã hội dẫn đầu liên minh Đoàn kết Bình dân (UnidadPopular, UP) đắc cử. Allende chủ trương đoàn kết quốc tếvề mặt ngoại giao, quốc hữu hóa nhiều doanh nghiệp, nhất làcác mỏ đồng đỏ, và cải tổ kinh tế, hạn chế thành phần tư hữucùng nhiều cải cách thiên tả khiến Chile lâm vào tình trạngkhủng hoảng. Đối diện với hiện cảnh vốn đầu tư giảm sút,thất nghiệp tăng, sản xuất sụt, chính phủ Allende đưa ra biệnpháp kiểm soát giá cả, tăng lương và tiến hành cải cách điềnđịa nhưng trước áp lực quốc tế do Mỹ dẫn đầu vì bất bình vớiviệc Chile quốc hữu hóa nhiều công ty đa quốc gia, nền kinhtế Chile suy thoái và tê liệt. Lạm phát phi mã đưa đến nhiềucuộc đình công của công nhân, giáo chức, sinh viên vàthương gia. Ngày 11 Tháng Chín năm 1973 phe quân đội đảochánh, nã pháo vào dinh tổng thống. Allende tương truyềnphải tự tử. Tướng Augusto Pinochet Ugarte ra nắm quyền vàmở cuộc đàn áp, vi phạm nhân quyền trầm trọng. Trong sáutháng đầu, hơn 1.000 người bị xử tử. Theo bản báo cáo Rettigthì chính quyền Pinochet đem xử tử hơn 2.000 người nữatrong 16 năm nhiếp chính. Hơn 30.000 người phải bỏ nướcvà hàng chục ngàn bị tống giam và tra tấn theo bản điều tracủa Ủy ban Valech (Comisión Nacional sobre PrisiónPolítica y Tortura/Comisión Valech).Năm 1980 Pinochet được lập làm tổng thống với nhiệm kỳtám năm theo một hiến pháp mới. Kiểm soát chính trị đượcnới lỏng dần cuối thập niên 1980 cùng lúc chính phủ chủtrương theo mô hình kinh tế thị t ...