Điển cố và điển tích trong thơ của tác giả nhà nho ẩn dật Việt Nam thời trung đại

Tác giả nhà nho ẩn dật là một trong những loại hình tác giả độc đáo, hình thành, vận động và phát triển gần như song song với tác giả nhà nho hành đạo trong suốt lịch sử văn học trung đại Việt Nam. Với sự lựa chọn con đường thoái lui về lâm tuyền, sơn khê, nhà nho ẩn dật đã để lại một số lượng sáng tác lớn, có giá trị trên cả hai phương diện nội dung tư tưởng và nghệ thuật.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Điển cố và điển tích trong thơ của tác giả nhà nho ẩn dật Việt Nam thời trung đại 42 TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ HÀ NỘI ĐIỂN CỐ VÀ ĐIỂN TÍCH TRONG THƠ CỦA TÁC GIẢ NHÀ NHO ẨN DẬT VIỆT NAM THỜI TRUNG ĐẠI Lê Văn Tấn1, Hồ Thu Giang2 1 Học viện Khoa học xã hội - Viện Hàn lâm KHXH Việt Nam 2 Học viện Chính trị Khu vực I, Hà Nội Tóm tắt: Tác giả nhà nho ẩn dật là một trong những loại hình tác giả độc đáo, hình thành, vận động và phát triển gần như song song với tác giả nhà nho hành đạo trong suốt lịch sử văn học trung đại Việt Nam. Với sự lựa chọn con đường thoái lui về lâm tuyền, sơn khê, nhà nho ẩn dật đã để lại một số lượng sáng tác lớn, có giá trị trên cả hai phương diện nội dung tư tưởng và nghệ thuật. Xét ở đặc điểm loại hình ngôn ngữ thơ ca, ngoài việc sử dụng hệ thống từ ngữ đặc thù mà chúng tôi đã có dịp bàn đến trước đây như “ẩn/ ẩn dật”, “dưỡng”, “di dưỡng”, “lánh”, “náu”, “lui”, “thoát”... thì nhà nho ẩn dật còn sử dụng thành công các “điển cố, điển tích gắn với tên người ẩn dật” và “điển cố, điển tích gắn với không gian ẩn dật”. Đây là nội dung chính được chúng tôi đặt ra và giải quyết trong bài báo này. Từ khóa: Tác giả nhà nho, điển cố điển tích, không gian ẩn dật, người ẩn dật. Nhận bài ngày 10.10.2019; gửi phản biện, chỉnh sửa và duyệt đăng ngày 25.11.2019 Liên hệ tác giả: Lê Văn Tấn; Email: tanlv0105@gmail.com 1. ĐẶT VẤN ĐỀ Tác giả nhà nho ẩn dật (trong tương quan một cách tương đối với tác giả nhà nho hành đạo và tác giả nhà nho tài tử) là một trong những loại hình tác giả độc đáo của lịch sử văn học trung đại Việt Nam. Họ, trước hết trên tư cách của nhà nho, đã từng ôm ấp lý tưởng quan trường, khát vọng hoạn lộ và nhiều người trong số đó đã từng đỗ đạt, từng giữ những cương vị, trọng trách trong bộ máy quan liêu đương thời. Song do những “va đập” của thời thế, những bất đắc chí (trong quan niệm của họ), các nhà nho đó đã lựa chọn con đường thoái lui, li tâm khỏi hệ thống chính trị quan phương, tìm về với sơn tuyền hay làng quê sống cuộc đời của một ẩn sĩ. Những tên tuổi tiêu biểu có thể nhắc đến là Chu Văn An, Trần Nguyên Đán, Nguyễn Húc, Nguyễn Trãi, Nguyễn Công Hãng, Nguyễn Dữ, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Ngô Thế Lân, Nguyễn Thiếp, Lê Hữu Trác, Nguyễn Huy Vinh, Chu Doãn Trí, Nguyễn Khuyến… Từ sự lựa chọn con đường thoái lui, các tác giả nhà nho ẩn dật đã có những đóng góp rất lớn đối với quá trình vận động và phát triển của văn học trung đại Việt TẠP CHÍ KHOA HỌC  SỐ 34/2019 43 Nam trên cả hai phương diện nội dung và nghệ thuật. Trên cơ sở khảo sát những tác phẩm tiêu biểu, bài viết tập trung làm rõ nghệ thuật sử dụng điển cố điển tích trong thơ ca của tác giả nhà nho ẩn dật. 2. NỘI DUNG 2.1. Khái niệm điển cố và điển tích Khái niệm điển cố Hầu hết các nhà nghiên cứu đều cho rằng, điển cố là sự việc câu chữ được lấy trong sách vở kinh truyện đời trước để đưa vào tác phẩm phục vụ ý đồ sáng tạo của người đời sau. Chúng tôi quan niệm về điển cố như sau: điển cố là những sự việc, những câu văn, câu thơ trong kinh, sách đời trước mà người đọc cũng biết đến (nhờ vốn tri thức của mình), được rút gọn thành một chữ, một ngữ hoặc một câu tuỳ theo tình hình sử dụng nhằm biểu đạt được ý đồ của người sáng tác, làm tăng thêm tính hàm súc và tính biểu đạt của tác phẩm. Khái niệm điển tích Tác giả Mai Thục và Đỗ Đức Hiểu cho rằng: “Điển tích lấy trong văn hoá cổ kim của Trung Quốc, phương Tây, Việt Nam, thường là những tên người, tên đất, những hình tượng văn học trong kho tàng thần thoại, truyền thuyết, văn học, lịch sử... đầy tính thơ ca và chứa đựng biết bao ý nghĩa sâu xa” [1, tr.5]. Tác giả Phạm Minh Thảo cũng cho rằng: “Điển tích được khai thác trong kho tàng thần thoại, cổ tích, trong sách vở khởi nguyên, trong ngôn ngữ sáng tạo của nhà văn có danh tiếng, trong cuộc sống hằng ngày được đúc kết thành hiện tượng và trong thành tựu của văn học nhân loại” [2, tr.283]. Với hai gợi ý trên, chúng tôi cho rằng: điển tích là việc mà người sáng tác đời sau dùng lại những câu chuyện có trong thần thoại, truyền truyết, văn học, văn hoá, lịch sử hay trong sách vở kinh truyện của đời trước để đưa vào tác phẩm của mình. Khi đưa vào tác phẩm, những điển tích này được tinh giảm đi, có khi chỉ còn một chữ hay cũng có thể chỉ là một câu nhưng vẫn đảm bảo được việc biểu đạt một nội dung nhờ thông qua vốn tri thức và khả năng liên tưởng của người đọc, từ đó có thể hiểu được hơn sự ký thác tâm sự của người sáng tác. Như vậy, điển cố và điển tích có ý nghĩa gần tương đương nhau tuy vẫn có ranh giới giữa chúng. Ở đây, chúng tôi không đặt ra vấn đề phân biệt này mà tạm thời gộp điển cố và điển tích thành một cách ...