Giới thiệu chuyên đề Lí thuyết dịch: Mấy thời điểm quan trọng

Giới thiệu chuyên đề "Lí thuyết dịch: Mấy thời điểm quan trọng"Nhìn ở mức độ số lượng bản dịch có được cho tới nay tại Việt Nam, cũng như mối quan tâm đặc biệt mà xã hội dành cho các bản dịch và vấn đề văn học dịch lấn lướt văn học Việt Nam trên thị trường xuất bản, dịch văn học không thể tiếp tục được coi một cách nhẹ dạ như là một hoạt động “tài tử”, một “thể loại” bên lề trong mối tương quan với tác phẩm văn học...
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Giới thiệu chuyên đề "Lí thuyết dịch: Mấy thời điểm quan trọng" Giới thiệu chuyên đề Líthuyết dịch: Mấy thời điểm quan trọng Nhìn ở mức độ số lượng bản dịch có được cho tới nay tại Việt Nam, cũng như mốiquan tâm đặc biệt mà xã hội dành cho các bản dịch và vấn đề văn học dịch lấn lướt vănhọc Việt Nam trên thị trường xuất bản, dịch văn học không thể tiếp tục được coi một cáchnhẹ dạ như là một hoạt động “tài tử”, một “thể loại” bên lề trong mối tương quan với tácphẩm văn học. Sự chuyển dịch của dịch vào dòng chính, hoặc ít nhất là bớt dần đi màusắc của một hiện tượng không mấy quan trọng, cho tới nay gần như mới chỉ được xếp vàomột mối bận tâm phần nhiều mang tính xã hội học: người ta quan tâm đến dịch ở các khíacạnh như nhận thức sự thiếu vắng của một hoạt động “chuyên nghiệp”, từ đó dẫn tới cácđòi hỏi về chiến lược, cơ chế, đề nghị thành lập hội nghề nghiệp, v.v… Còn trơ lại cácvấn đề nền tảng hơn như bản chất của dịch, làm thế nào để hình dung dịch trong mốitương quan giữa các ngôn ngữ, tiếng Việt ở trong hoạt động dịch với bối cảnh hậu thuộcđịa và tiếng nói ngày một lớn mạnh của các nền văn hóa mới mấy thập niên trước đây thôicòn bị coi là “lạc hậu”, thậm chí “yếu kém”. Chuyên đề về lý thuyết dịch lần này đónggóp nỗ lực cho sự suy tư sâu hơn bề mặt của vấn đề. Như nhan đề đã chỉ ra, chuyên đề tập trung vào “mấy thời điểm quan trọng”trong tiến tr ình phát triển của lý thuyết dịch thế giới, với các lưu ý và ví dụ thực tiễnrút ra từ dịch thuật Việt Nam. Mong muốn của ch uyên đề là chỉ ra rằng bàn về dịchthực chất không nhất thiết đồng nghĩa với cái diễn ngôn phổ biến hiện nay luônquanh quẩn với những lời bình luận xoay quanh các nguyên tắc “tín, đạt, nhã” và cácquan niệm hời hợt về “đích”, “nguồn” hay “văn hóa” chung c hung. Bài Dịch và lýthuyết dịch như một hệ hình lý luận, phê bình mới đưa ra một phân tích tham vọng vềdịch trong mối quan hệ với phê bình (hiểu theo nghĩa của Michel Foucault và JudithButler), vì “dịch không còn đơn giản là một thao tác, một công cụ, hay một hoạt độngtích hợp trong giao tiếp mà là một cơ chế văn hóa chính trị cốt yếu cho sự tồn tại củacon người, là một tấm gương phản ánh quá trình nhận thức và tái nhận thức”. Đưa racác yếu tố “thiết trị”, “áp chế” và nhất là “bước ngoặt dịch thuật” (translation turn),bài viết đi đến lập luận quan trọng theo đó dịch đ ược hình dung như một cách phêbình, trước hết là phê bình chính các quan niệm sẵn có về dịch trong lịch sử (ng ườidịch vô hình, đòi hỏi sự lưu loát của ngôn ngữ bản dịch, vấn đề gây bạo lực với ngônngữ…), rồi vai trò của dịch trong lịch sử bạo lực Đông-Tây, và vai trò c ủa dịch trongchương tr ình giải áp chế đặc biệt có vai tr ò trong bối cảnh hậu thuộc địa, nơi ViệtNam cũng có vị trí và có các vấn đề đặc thù của mình. Các “thời điểm quan trọng” cũng gắn kết chặt chẽ với một số tên tuổi. Ba lý thuyếtgia có mặt ở chuyên đề lần này (tất nhiên không thể nói họ đại diện đầy đủ cho một lịchsử suy tư về dịch rất dài và rất phong phú của phương Tây, nhưng lý do để họ có mặt ởđây sẽ lộ rõ nếu đọc đầy đủ các bài viết, với những liên quan, dẫn chiếu rõ ràng và có mậtđộ lớn) là Walter Benjamin, Antoine Berman và Susan Bassnett. Tiểu luận Nhiệm vụ của dịch giả của Walter Benjamin (1892-1940) có vị trí vôcùng đặc biệt và nổi bật trong lịch sử lý thuyết dịch. Là tác phẩm của một triết gia độc đáođi sâu vào vấn đề ngôn ngữ và văn hóa, “thành viên từ xa” của trường phái Frankfurt, tiểuluận đả phá mạnh mẽ quan điểm truyền thống về “trung thành” và “tự do” trong dịch. Quảđúng như nhận xét của Leon Wieseltier, Benjamin “nhìn thấy nhiều hơn người khác, trongnhững quyển sách và các nơi chốn, và ông nhìn khác”(1), ông làm sáng tỏ dịch dưới mộtánh sáng đặc biệt. Cách nhìn của Benjamin có không ít chất tôn giáo, nhưng rõ ràng nóđóng góp rất lớn cho một hình dung mang tính toàn thể về dịch. Cũng cần lưu ý là các ýkiến về dịch của Benjamin cần được đặt vào trong hệ thống triết học về ngôn ngữ do ôngxây dựng, một triết học “được xây dựng trên một nhị nguyên luận mang tính nền tảng đốilập các chức năng truyền đạt, được coi là mang tính vật dụng và thiển cận, với một chứcnăng theo ông là trung tâm của ngôn ngữ: làm phát lộ bản chất con người thông qua ngôntừ”(2). Trong khi đó, với Antoine Berman (1942-1991), dịch luôn đứng trước nhiều nguy cơlàm biến dạng trong quá trình chuyển dịch từ ngôn ngữ này sang ngôn ngữ khác. Berman làngười lập ra bảng loại hình những hình thức làm biến dạng, chủ yếu xuất phát từ quanđiểm, hay “cái thói” dân tộc vi trung tồn tại ở những người coi dân tộc mình là trung tâm, là“bản vị” để các nền văn hóa của những dân tộc khác soi chiếu vào và tự điều chỉnh cho“phù hợp”. Bài viết Quan điểm dịch thuật của Antoine Berman trình bày một số xu hướngbiến dạng trong dịch thuật và tìm dấu vết của chúng trong các bản dịch ở Việt Nam. Cùngchung hướng phân tích sự bóp méo và sai lệch này là bài viết V ...