Hans Robert Jauss: Lịch sử văn học là lịch sử tiếp nhận (phần 4)

Lịch sử văn học là lịch sử tiếp nhận hay rõ hơn, trực tiếp hơn có thể nói theo cách của Haral Weinrich mà Jauss rất tán thành: “Lịch sử văn học của người đọc”(1).
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Hans Robert Jauss: Lịch sử văn học là lịch sử tiếp nhận (phần 4) Hans Robert Jauss: Lịch sửvăn học là lịch sử tiếp nhận Lịch sử văn học là lịch sử tiếp nhận hay rõ hơn, trực tiếp hơn có thể nói theocách của Haral Weinrich mà Jauss rất tán thành: “Lịch sử văn học của người đọc”(1).Đó là mục đích của những cố gắng lý luận của Jauss đ ược đề ra trong công tr ìnhLịchsử văn học như là sự thách thức khoa học văn học của ông mà chúng tôi trong mộtbài viết trước đây đã bắt đầu lưu ý đến(2). “Lịch sử văn học của người đọc” làphương thức để Jauss “đổi mới lịch sử văn học” (171)(3) nhằm đối đầu với nhữngthách thức đang hiện diện của khoa học văn học, đối đầu với các lối viết “lịch sử vănhọc của tác giả”. Những luận điểm đầu của ông với nội dung xác lập những c ơ sởchung cho việc xây dựng một mỹ học tiếp nhận hướng vào lịch sử văn học, hay mộtlịch sử văn học căn cứ trên mỹ học tiếp nhận đã được chúng tôi đề cập trong b ài viếtvừa được nhắc đến. Trong bài này, chúng tôi tiếp tục trình bày những luận điểm tiếptheo của Jauss, trong đó ông đề xuất những vấn đề, những phương thức cụ thể hơncho lịch sử văn học “đổi mới” của ông. Đối với việc hình thành một lịch sử văn học như vậy thì các vấn đề tầm đónđợi và quan hệ đối thoại, như chúng tôi đ ã có dịp nói đến, luôn có một vai trò quantrọng trong mối quan hệ giữa văn học và người đọc. Tầm đón đợi theo quan niệm củaJauss là yếu tố trung giới không thể thiếu trong việc xác định cả hai giá trị thẩm mỹvà lịch sử của tác phẩm văn học. Vì thế khi nghiên cứu lịch sử văn học theo mỹ họctiếp nhận nhà văn học sử nhất thiết phải tái lập lại tầm đón đợi của tác phẩm quá khứvào thời điểm lịch sử nó xuất hiện. Jauss cho rằng “việc tái lập tầm đón đợi mà trướccái tầm đó một tác phẩm trong quá khứ được tạo ra và được tiếp nhận mặt khác c òntạo điều kiện nêu lên những câu hỏi mà văn bản đã trả lời và như vậy rút ra kết luậnlà người đọc trước đây đã có thể xem xét và hiểu tác phẩm như thế nào. Sự tiếp cậnnày sửa chữa những qui chuẩn phần nhiều không được nhận biết của sự lĩnh hội nghệthuật mang tính cổ điển hay hiện đại hóa và tránh được sự quy hồi vòng vo vào tinhthần chung của thời đại. Nó làm cho nhận thấy rõ sự khác biệt giải thích học giữa sựhiểu trước đây và sự hiểu ngày nay về một tác phẩm và (…) làm cho ý thức được lịchsử tiếp nhận nó” (183). Đoạn trích trên đây từ chương IX công trình Lịch sử văn học như là sự tháchthức khoa học văn học (dưới đây sẽ được tiếp tục gọi tắt là Lịch sử văn học) cho thấytầm quan trọng của việc tái lập tầm đón đợi của tác phẩm đối với phương pháp lịchsử văn học theo mỹ học tiếp nhận của Jauss. Vấn đề đ ược nhấn mạnh ở đây là bằngcách dựng lại tầm đón đợi ban đầu của tác phẩm sẽ giúp ta nhận ra lịch sử tiếp nhậncủa tác phẩm qua sự khác biệt tro ng các cách hiểu, các cách giải thích tác phẩm, nóigọn lại lịch sử tiếp nhận là lịch sử hiểu, lịch sử giải thích tác phẩm. V à đó là mộtphương diện trong quan niệm về lịch sử tiếp nhận của Jauss. Cách xem xét n ày theoJauss sẽ cho phép làm phát lộ ra sự sai lầm của các quan niệm trước đây – chủ yếu làquan niệm của chủ nghĩa thực thể - vốn cho rằng nghĩa của văn bản tồn tại vô thờihạn và nhà nghiên cứu có thể tiếp cận trực tiếp bất cứ lúc nào cái nghĩa được biểu đạtmột cách khách quan, một lần cho mãi mãi ấy. Có thể nói rằng quan niệm siêu hìnhnày bị Jauss phản bác lại một cách đúng đắn, và trong thực tế người ta có thể nhậnthấy là quá trình hiểu và giải thích ở không ít tác phẩm thường không thống nhất vớinhau – chẳng hạn như trường hợp Truyện Kiều, thơ Hồ Xuân Hương hay thơ , văn củakhông ít nhà văn nhà thơ khác… trong văn học Việt Nam. Điều ấy rõ ràng là do nhiềunguyên nhân, bao gồm cả nguyên nhân bên trong lẫn nguyên nhân bên ngoài văn b ản.Sự lần trở lại cách hiểu trước đây về một tác phẩm theo Jauss cũng sẽ giúp sửa chữanhững qui chuẩn của sự nhận hiểu nghệ thuật mang tính cổ điển hay hiện đại hóa.Chẳng hạn như đem những tiêu chí của văn chương lãng mạn để hiểu văn chươngthời trung cổ mà không nhận thấy cái “ý đồ ban đầu” của tác phẩm trung cổ nhưtrường hợp Reinecke Fuchs hay đem các tiêu chí của văn học cổ điển để đánh giá nềnvăn học phi cổ điển như sử thi Pháp thời Bédier. Phương pháp lịch sử tiếp nhận nàycòn được Jauss xem là cần thiết để biết được một tác phẩm khuyết danh thuộc quákhứ xa xưa với nhiều điều chưa được biết như ý đồ của tác giả, các mẫu mực mà tácgiả noi theo… “thực ra”, tức “từ ý đồ và thời đại của nó” cần được hiểu như thế nào?Và ông đã chỉ ra cách thức ấy qua thí dụ về trường hợp Roman de Renart (184). Về cơ bản có thể nhận thấy “sự thống nhất giữa việc xây dựng c ơ sở mỹ họctiếp nhận cho một lịch sử văn học” do Jauss thí nghiệm “với nguyên tắc lịch sử tácđộng của Hans Georg Gadamer”. Điều này đã được Jauss nhìn nhận (186). Nguyêntắc lịch sử tác động được Gadamer trình bày trong tác phẩm Chân lý và phươngpháp của ông. Trong đó, Gadamer tìm cách chỉ ra cái hiện thực lịch ...