Mấy vấn đề lý luận văn nghệ cách mạng trong giới hạn lịch sử

Từ Đề cương văn hóa Việt Nam (1943) đến khi đất nước sắp bước vào thời kỳ đổi mới, hệ thống lý luận văn nghệ cách mạng mang đậm nét đặc thù của một thời kỳ lịch sử.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Mấy vấn đề lý luận văn nghệ cách mạng trong giới hạn lịch sử Mấy vấn đề lý luận văn nghệ cách mạng trong giới hạn lịch sử Từ Đề cương văn hóa Việt Nam (1943) đến khi đất nước sắp bước vào thời kỳ đổimới, hệ thống lý luận văn nghệ cách mạng mang đậm nét đặc thù của một thời kỳ lịchsử. Đề cương văn hóa là văn kiện đầu tiên của Đảng về công tác văn hóa văn nghệ, rađời trong thời kỳ đen tối của xã hội Việt Nam dưới ách thực dân Pháp và phát xít Nhật.Đây là thời kỳ nền văn học công khai hợp pháp đang ngày càng lâm vào tình trạng khủnghoảng, kẻ thù dân tộc thẳng tay đàn áp và khủng bố mọi tư tưởng tiến bộ và cách mạng,đồng thời gieo rắc các thứ văn hóa tiêu cực và phản động. Với nội dung cốt lõi là banguyên tắc: dân tộc hóa, khoa học hóa, và đại chúng hóa, đề cương đã đáp ứng kịp thờiyêu cầu phục hưng những giá trị tinh thần truyền thống đang bị suy thoái và đồng hóanghiêm trọng do chính sách thuộc địa của chủ nghĩa thực dân, phát xít thời bấy giờ. Việcđề ra chủ trương tranh đấu chống các xu hướng bảo thủ, chiết trung, bi quan và thần bí;chống sai lầm trên các phương diện triết học và nghệ thuật, mặc dù vẫn có ý nghĩa lâu dài,nhưng chủ yếu xuất phát từ mục tiêu trước mắt là thực hiện bằng được ba nguyên tắc cơbản đó. Văn kiện có tính cương lĩnh này cũng thể hiện rõ tư tưởng chiến lược trên các mặtchủ yếu: mục đích và đường lối, tổ chức và nhiệm vụ, v.v... đã vạch rõ phương hướng vàtriển vọng của nền văn hóa tương lai: “nền văn hóa mà cuộc cách mạng văn hóa ĐôngDương phải thực hiện sẽ là văn hóa xã hội chủ nghĩa hay văn hóa Xô Viết”. Quá trìnhthực hiện trải qua nhiều thời đoạn, tùy tình hình chính trị - xã hội mà Đảng vận dụng, triểnkhai bản đề cương một cách cụ thể, nhưng vai trò tổ chức lãnh đạo của Đảng, đường lốivà mục tiêu chiến lược của nền văn hóa, trước sau vẫn không thay đổi. Tuy nhiên, do được soạn thảo trong điều kiện hết sức khó khăn nên văn kiện lịch sửnày đã bộc lộ những hạn chế nhất định. Việc vận dụng học thuyết triết học Mác về mốiquan hệ giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội để từ đó khẳng định: “Nền tảng kinh tế củamột xã hội và chế độ kinh tế dựng trên nền tảng ấy quyết định toàn bộ văn hóa xã hội kia”là đúng, nhưng như thế chưa đủ. Cần thấy mặt ngược lại, đó là sự ảnh hưởng của văn hóađối với kinh tế, và nói chung của thượng tầng kiến trúc đối với hạ tầng cơ sở. Ngay trongthượng tầng kiến trúc, đề cương chưa chỉ ra được sự tương tác giữa các hình thái ý thứcxã hội, nhất là vai trò, tác động của văn hóa đối với đời sống tinh thần nói chung. Vì thế,tính cấp bách của việc xây dựng nền văn hóa mới lúc bấy giờ, chưa được nhấn mạnh đúngmức. Nguyên nhân dẫn đến hạn chế này, một mặt là do bước đầu vận dụng học thuyếtmác-xít vào giải quyết những vấn đề thực tiễn văn hóa, văn nghệ còn có phần giản đơn,nhưng mặt khác là do các tương quan văn hóa, lúc đó chưa được nhận thức một cách toàndiện” (Tại lễ kỷ niệm lần thứ 40 ngày ra đời của bản Đề cương văn hóa Việt Nam (27-12-1983), đồng chí Trường Chinh nêu rõ: “Đề cương văn hóa Việt Nam không dài, có nhiềuhạn chế vì trong hoàn cảnh hoạt động bí mật, Trung ương chưa đủ điều kiện nghiên cứusâu các vấn đề liên quan đến cách mạng văn hóa Việt Nam). Về mặt này còn được bộc lộkhi đề cương đề cập đến mối quan hệ giữa cách mạng văn hóa với cách mạng chính trị:“Cách mạng văn hóa có thể hoàn thành khi nào cách mạng chính trị thành công (cáchmạng văn hóa phải đi sau cách mạng chính trị)...”. Quan niệm này chỉ phù hợp với bốicảnh xã hội Việt Nam đương thời. Đó là lúc mà cuộc cách mạng dân tộc, dân chủ chưahoàn thành, mục tiêu của văn hóa còn thiếu những tiền đề cần thiết, vì thế sự trông chờcủa cách mạng văn hóa vào các điều kiện sau khi cách mạng chính trị thành công là hiểnnhiên và tất yếu. Nhưng khi dân tộc đã giành được độc lập, công cuộc xây dựng chủ nghĩaxã hội đã trở thành hiện thực thì cách mạng văn hóa chẳng những không đi sau mà cầnđược tiến hành song song, thậm chí có lúc còn đi trước cách mạng chính trị những bướcnhất định. Liên quan đến nhận thức trên, còn bộc lộ sự phiến diện nữa khi xác định: “Cólãnh đạo được phong trào văn hóa, Đảng mới ảnh hưởng được lý luận, việc tuyên truyềncủa Đảng mới có hiệu quả”. Một văn kiện bàn về đường lối xây dựng và phát triển vănhóa, văn nghệ nhưng chỉ giành một câu duy nhất nói về tác dụng của văn hóa và cũng chỉgiới hạn trong phạm vi tuyên truyền chính trị. Tất nhiên, khi độc lập dân tộc là mục tiêuhàng đầu thì việc tuyên truyền cho nhiệm vụ kháng chiến lúc đó tuy không phải là duynhất, nhưng là trước tiên và quan trọng nhất. Song xét trong toàn cục và lâu dài, một chủtrương như thế dễ tạo nên quan niệm hẹp hòi, phiến diện về chức năng xã hội và giá trịcủa văn hóa. Tạm gác bàn về vấn đề phân kỳ văn hóa, mà chỉ nói cách xác định tính chấtvăn hóa của nước ta theo đề cương, vẫn thiếu chính xác. Về mặt này, nếu vận dụng ánhsáng phương pháp luận từ ý kiến của V.I. Lênin bàn về vă ...