NGƯỜI GIỮ VẺ ĐẸP TRONG SÁNG CHO CHÈO

Nguyễn Đình Hàm sinh năm 1910, quê ở Hoài Đức, Hà Tây (nay là Hà Nội), nhà nền nếp khá giả, theo cha mẹ sinh sống tại Hà Nội. Từ nhỏ, ông đã thích vẽ, lớn lên học hết trung học, ông ghi tên vào lớp dự bị trường Mỹ thuật Đông Dương, kết thân với số văn nghệ sĩ trẻ cùng lứa tuổi đương thời, như Thanh Châu, Vũ Bằng, Nguyễn Dân Giám, Trúc Đường,... Do thời thế biến chuyển, ông phải bỏ dở chuyện học hành... Bùng nổ kháng chiến toàn quốc....
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
NGƯỜI GIỮ VẺ ĐẸP TRONG SÁNG CHO CHÈO NGƯỜI GIỮ VẺ ĐẸP TRONG SÁNG CHO CHÈO Nguyễn Đình Hàm sinh năm 1910, quê ở Hoài Đức, Hà Tây (nay là Hà Nội), nhà nền nếp khá giả, theo cha mẹ sinh sống tại Hà Nội. Từ nhỏ, ông đã thích vẽ, lớn lên học hết trung học, ông ghi tên vào lớp dự bị trường Mỹ thuật Đông Dương, kết thân với số văn nghệ sĩ trẻ cùng lứa tuổi đương thời, như Thanh Châu, Vũ Bằng, Nguyễn Dân Giám, Trúc Đường,... Do thời thế biến chuyển, ông phải bỏ dở chuyện học hành... Bùng nổ kháng chiến toàn quốc. Ông tham gia sinh hoạt với các văn nghệ sĩ Liên khu 3. Tại đây, ông tỏ ý thích thú môn sân khấu, đặc biệt với chèo, hàng ngày thường gần gũi hỏi han các nghệ nhân, diễn viên bộ môn này. Sau chiến thắng Điện Biên Phủ, Hà Nội được giải phóng cùng với nửa nước, Nguyễn Đình Hàm càng thích thú theo dõi mấy hội nghị khai thác vốn cổ do Ban Nghiên cứu sân khấu tổ chức, được làm quen học tập nghệ thuật chèo, thông qua các nghệ nhân nổi tiếng một thời, lại được trao đổi bàn bạc với các cán bộ nghệ thuật, các nghệ nhân, nên ông càng nhận ra những cái hay, cái đẹp, cả những điều hạn chế, trong đó có phần mỹ thuật, của vốn cổ. Từ đấy ông nghiên cứu kỹ tranh dân gian Đông Hồ, học tập cách dùng nét đen viền các họa tiết hoa, lá, tượng, cột thể hiện bằng màu, mà không sử dụng vờn khối. Ông còn sưu tầm vẽ lại những hoa văn truyền thống chạm khắc trong các đình, chùa mà ông từng đi qua, để tham khảo những khi làm mỹ thuật cho vở diễn... Nguyễn Đình Hàm được phân công làm khâu mỹ thuật cho vở chèo cổ Quan âm Thị Kính, do nghệ nhân và diễn viên Đoàn chèo Trung ương thể hiện, theo bản trò đã chỉnh lý của Trần Huyền Trân. Cùng với cán bộ và nghệ nhân, Nguyễn Đình Hàm, nhờ được Trần Huyền Trân cũng là người dàn trò, cho biết trước kế hoạch tiến hành, nên chỉ ngồi nghe xem các vai đóng hát diễn, rồi suy ngẫm tìm cách thể hiện sao cho phù hợp. Ông thấy với bản trò mang nhiều chất thơ cả trong niêm luật lẫn cấu tứ, lại phối kết với hát múa nói điệu, thì không thể dùng bút pháp tả thực mà phải tìm cách tả ý, có các cảnh trí khả dĩ tương thích với lời trò và hát múa diễn kỹ. Dó đó, Nguyễn Đình Hàm thể hiện cây đào cây mận cho cảnh 1, ý nhấn thêm câu nói sử đây đã tới ngõ mận vườn đào của Thiện Sĩ khi tới nhà ông Mãng; cảnh 2 là cây mai hoa nở rộ uốn lượn quanh bụi trúc đằng ngà ý chỉ trúc mai xum họp để phụ họa thêm lớp chồng ngồi học bên vợ vá may. Lớp Việc làng xảy ra trong khung cảnh đôi ngựa hồng, bạch đặt cạnh đôi cột đình, trên là tấm nghi môn lưỡng long chầu nguyệt, dưới là bức mành vẽ rồng cuốn thủy, chính giữa là bục gỗ (làm chỗ để các vai vế trong làng ngồi ngả vạ). Cảnh chùa được thể hiện bằng bức tượng Bụt ốc to cao, trước chân tượng có bục gỗ đặt sẵn kệ kinh, mõ, dùi (để tiểu Kính ngồi gõ mõ tụng kinh), bên trái có cây đại hoa lá sum suê (nơi Thị Màu múa lượn ve tiểu, rồi nấp rình tiểu ra quét chùa). Cuối cùng là 4 cột trụ chỉ tam quan, phía trong là hình bóng cây đại. Bằng mấy cảnh trí ấy, họa sĩ được Trần Huyền Trân, Hàn Thế Du, Trần Bảng (vừa về làm Trưởng đoàn) gật gù đồng tình, các nghệ nhân đều khen là đẹp, trước đây chưa hề có... Năm 1957, Đoàn chèo Trung ương dựng Con trâu hai nhà thể hiện cảnh nông thôn phấn khởi bước vào làm ăn tập thể của Trần Bảng, vừa là tác giả, vừa làm đạo diễn. Nguyễn Đình Hàm khi ấy đang cùng nhóm Lộng Chương, Trần Huyền Trân chủ trì Đoàn chèo Cổ phong dân doanh dựng những vở cổ chỉnh lý Trương Viên, Kim Nham,... Ông được Trần Bảng mời làm phần mỹ thuật cho vở Con trâu hai nhà. Đọc kỹ kịch bản rồi trao đổi với tác giả cũng là đạo diễn, ông quyết định sử dụng bút pháp tả thực; song không lặp lại cách vẽ bình diện như một số bạn nghề trước, mà muốn tạo một không gian có chiều sâu rõ ra lớp trước, lớp sau. Với một phông nền toàn cảnh cánh đồng lúa, xa xa có xóm làng, phía trước có những cảnh cứng (bằng gỗ cắt hình cây cau, vại nước, kết hợp với khung đóng căng vải vẽ mái chùa, chuồng trâu). Để tạo ấn tượng chân thật, ông đã vẽ vờn khối mà trong lòng vẫn thấy lúng túng khi đang làm mỹ thuật cho một vở chèo. Quả nhiên, Con trâu hai nhà tham dự Hội diễn sân khấu 1958 tuy nhận được giải chính thức do nội dung lành mạnh song bị đồng nghiệp phê phán là xa rời truyền thống, mang nhiều tính chất kịch nói, dạng kịch chèo. Cứ thế, Nguyễn Đình Hàm ngày ngày chăm chú học hỏi đi sâu vào làm mỹ thuật các vở chèo. Với tiết mục nào, ông cũng nghiền ngẫm kỹ càng kịch bản, trao đổi với tác giả, nhất là với đạo diễn, rồi mới đi đến quyết định vận dụng bút pháp thích hợp. Như làm mỹ thuật cho vở Tấm Cám của Lưu Quang Thuận, ông vẽ bông hoa súng nhan nhản chốn hương đồng gió nội, để nói về cô Tấm, vẽ bụi xương rồng gai góc ý chỉ mẹ con Cám; vào cung vua thì Tấm lại như đóa sen tinh khiết; ngoài quán già Đa thì có dàn thiên lý xanh ngát tỏa hương quấn quýt bên hạnh phúc của Tấm với Hoàng tử. Đến vở Lưu Bình Dương Lễ vốn là vở cổ trữ tình giàu chất thơ, được Hàn Thế Du cải biên vận dụng yếu tố kịch với hiện thực tâm lý nhân vật, nên Nguyễn Đình Hàm chọn ...