Phạm trù Chủ nghĩa cá nhân của tư tưởng phương Tây trong sự lý giải của Phan Khôi _1

1. Tiếp cận mảng văn học Việt Nam 1930-45, hầu hết các nhà nghiên cứu đều nhận thấy rằng, tư tưởng chủ nghĩa cá nhân, được tiếp nhận từ tư tưởng văn hoá phương Tây, là cơ sở quan niệm về xã hội và con người trong hầu hết các sáng tác văn học thời kỳ này như trong Thơ mới, trong tiểu thuyết Tự Lực văn đoàn, v.v…
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Phạm trù Chủ nghĩa cá nhân của tư tưởng phương Tây trong sự lý giải của Phan Khôi _1 Phạm trù Chủ nghĩa cá nhân của tư tưởng phương Tây trong sự lý giải của Phan Khôi 1. Tiếp cận mảng văn học Việt Nam 1930-45, hầu hết các nhà nghiên cứu đều nhận thấy rằng, tư tưởng chủ nghĩa cá nhân, được tiếp nhận từ tư tưởng văn hoá phương Tây, là cơ sở quan niệm về xã hội và con người trong hầu hết các sáng tác văn học thời kỳ này như trong Thơ mới, trong tiểu thuyết Tự Lực văn đoàn, v.v… Tuy vậy, cho đến tận nay, chúng ta hầu như chưa có nỗ lực nghiên cứu chuyên sâu nào nhằm tìm hiểu việc các trí thức Việt Nam đương thời tiếp nhận ra sao tư tưởng chủ nghĩa cá nhân phương Tây và truyền bá tư tưởng này vào công chúng đồng bào của mình, tạo ra những hiểu biết và đồng thuận ở mức cần thiết để họ có thể tiếp nhận những sáng tác như tiểu thuyết Tự Lực văn đoàn hay Thơ mới lãng mạn, ít nhất là ở bình diện quan niệm về con người cá nhân của nó. Trong bài này, dựa vào việc tìm hiểu một tác giả mà những năm 1920-40 đã hoạt động trong môi trường văn hóa Việt Nam như một nhà báo, một cây bút nghị luận về các vấn đề văn hoá xã hội, − tác gia Phan Khôi (1887-1959), − tôi muốn đề cập việc tư tưởng chủ nghĩa cá nhân của xã hội phương Tây đã được tiếp nhận và lý giải ra sao, ở trường hợp một tác gia Việt Nam cụ thể. Vượt ngoài phạm vi xem xét ở đây, những vấn đề như liệu có nên xem Phan Khôi như người chuẩn bị về tư tưởng cho những tư trào văn chương của Thơ mới, của Tự Lực văn đoàn hay không, − cần phải là đề tài khảo sát của những chuyên đề khác. 2. Phạm trù chủ nghĩa cá nhân (Individualisme) của tư tưởng phương Tây được Phan Khôi (1887-1959) đề cập từ cuối những năm 1920 đầu những năm 1930, khi mà một trong những đề tài thu hút ngòi bút viết báo của ông chính là vấn đề thời sự của đời sống văn hoá tư tưởng đương thời: trạng thái và số phận của những tư tưởng cổ truyền phương Đông trước một xu thế đang diễn ra trên chính phương Đông, được gọi là xu hướng “Âu hoá”. Ông từng tham gia luận bàn về “học thuyết cũ với vận mạng mới nước Tàu”(1) thảo luận và đưa ra ý kiến phủ định đối với “cái thuyết Âu châu sắp tan nát” của học giả Trung Hoa Cô Hồng Minh(2) kiểm điểm di sản Nho giáo trên đất Việt Nam(3) nhìn rộng ra cuộc tiến hoá trong “cạnh tranh sinh tồn” của loài người trên toàn cầu và đi tới nhận định chung: “... cái đại thể các dân tộc yếu ở Á châu ngày nay là phải học theo Âu châu thì mới có thể sanh tồn”(4) hơn thế nữa, “muốn duy tân cải cách thì phải bắt từ học thuật tư tưởng mà duy tân cải cách trước”(5). Theo sự sưu tầm nghiên cứu của tôi, trong những năm này, ít nhất có 2 tài liệu cho thấy rõ nhất sự lý giải của Phan Khôi về phạm trù chủ nghĩa cá nhân của tư tưởng phương Tây. Năm 1928, trong bài Tư tưởng của Tây phương và Đông phương (Đông Pháp thời báo, 27/9/1928; 2/10/1928)(6)Phan Khôi nêu ra 3 điểm so sánh sự khác biệt giữa tư tưởng của phương Tây và của phương Đông: “1/ Tây phương chuộng khoa học, Đông phương chuộng huyền học”; “2/ Tây phương trọng tự chủ, Đông phương trọng thống thuộc”; “3/ Tây phương quý tấn thủ, Đông phương quý an phận”. Nội dung thứ hai trong các điểm so sánh này, − “trọng tự chủ” chính là nói về chủ nghĩa cá nhân. Phan Khôi viết: “Chữ tự chủ ở đây nghĩa là mỗi người làm chủ lấy mình, cũng tức là cá nhân chủ nghĩa. Ở phương Tây, nói rằng “một người”, nghĩa là đối với thế giới, đối với quốc gia mà nói, chớ không phải phiếm nhiên. Đã gọi là người, thì người nào cũng vậy, ai ai cũng có cái địa vị cái tư cách đối với thế giới đối với quốc gia, thật như ta thường nói đội trời đạp đất ở đời. Như vậy, người nào tự chủ lấy người ấy, không ai thuộc về ai cả. Bởi đó mới có sự tự do. Một người đã tới tuổi thành nhân rồi thì không còn ở dưới quyền cha mẹ nữa. Mà cũng không ở dưới quyền chánh phủ hay là dưới quyền ông nguyên thủ, song chỉ ở dưới quyền pháp luật. Một người được y theo trong vòng pháp luật mà tự do. Pháp luật cho mọi người được tư tưởng tự do, ngôn luận tự do, cư trú tự do,... những quyền tự do ấy, người khác − dầu là cha mẹ nữa − không được can thiệp đến. Pháp luật đặt ra cốt là hạn chế sự tự do của từng người để binh vực sự tự do cho từng người. Lại bởi đó mới có sự bình đẳng. Mọi người đối với quốc gia xã hội đều có nghĩa vụ và quyền lợi bằng nhau. Ai nấy đều phải nộp thuế, đều phải đi lính, thì ai nấy đều được hưởng quyền tự do của pháp luật. Trước mặt pháp luật, ai cũng như nấy, hễ có tội thì bị phạt, không cứ ông nguyên thủ hay là người bình dân. Pháp luật đặt ra cũng cốt để duy trì sự bình đẳng giữa từng người”. Tất nhiên cái chủ nghĩa cá nhân với nội hàm như vậy không phải vốn dĩ đã có từ xa xưa ở các nước phương Tây, mà chỉ mới hình thành từ thời Khai sáng rồi định hình dưới các xã hội theo kinh tế tư bản thị trường, dưới các chính thể cộng hoà pháp trị. Nhưng Phan Khôi không bàn về phương diện lịch sử của phạm trù chủ nghĩa cá nhân ở xã hội phương Tây; ông chủ yếu trình bày nội dung sự ...