Phong trào Nghĩa hội Quảng Nam (1885-1887)

Trong phong trào Cần Vương vào nửa cuối thế kỷ XIX, Quảng Nam là nơi sớm ứng nghĩa với tổ chức Nghĩa hội do Trần Văn Dư, về sau là Nguyễn Duy Hiệu lãnh đạo. Nghĩa hội Quảng Nam đã thu hút rộng rãi sự tham gia của các tầng lớp nhân dân và văn thân, có phạm vi hoạt động rộng khắp trong tỉnh, có tổ chức quy củ, thể hiện sự quật khởi trong thời gian đầu và giữ vai trò hạt nhân của Nghĩa hội các tỉnh nam Trung Kỳ.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Phong trào Nghĩa hội Quảng Nam (1885-1887)68 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 PHONG TRAØO NGHÓA HOÄI QUAÛNG NAM (1885-1887) Ngoâ Vaên Minh* Lôøi Toøa soaïn: Trong phong traøo Caàn Vöông vaøo nöûa cuoái theá kyû XIX, Quaûng Nam laø nôi sôùm öùng nghóa vôùi toå chöùc Nghóa hoäi do Traàn Vaên Dö, veà sau laø Nguyeãn Duy Hieäu laõnh ñaïo. Nghóa hoäi Quaûng Nam ñaõ thu huùt roäng raõi söï tham gia cuûa caùc só phu yeâu nöôùc vaø ñoâng ñaûo caùc taàng lôùp nhaân daân, coù phaïm vi hoaït ñoäng roäng khaép trong tænh; ñöôïc toå chöùc quy cuû vaø giöõ vai troø haït nhaân cuûa phong traøo Nghóa hoäi caùc tænh Nam Trung Kyø. Tuy chæ toàn taïi ngaén nguûi trong 2 naêm nhöng phong traøo Nghóa hoäi Quaûng Nam ñaõ chöùng toû tinh thaàn yeâu nöôùc baát khuaát cuûa ngöôøi daân xöù Quaûng, vaø töø phong traøo naøy ñaõ ñaøo luyeän ñöôïc nhöõng ngöôøi öu tuù ñeå tieáp tuïc tham gia caùc phong traøo yeâu nöôùc vaøo nhöõng naêm ñaàu theá kyû XX. Nhaân kyû nieäm 130 naêm phong traøo Nghóa hoäi Quaûng Nam (1885- 2015), môøi baïn ñoïc nhìn laïi söï kieän naøy qua baøi vieát döôùi ñaây cuûa taùc giaû Ngoâ Vaên Minh. Laø moät trong hai taû tröïc kyø (cuøng vôùi Quaûng Ngaõi), nhöng laø tænh saùt vôùikinh ñoâ Hueá neân sau khi vua Haøm Nghi leân ngoâi, Quaûng Nam ñöôïc phaùi chuûchieán ôû trieàu ñình xem laø moät ñòa baøn troïng yeáu, lieàn cho dôøi Nha Sôn phoøngñöôïc thieát laäp ôû laøng Ñaïi An Thöôïng vaøo naêm Töï Ñöùc thöù 28 (1875) ñeán xaâydöïng taïi laøng Döông Hoøa thaønh moät haäu cöù quan troïng (coøn goïi laø sôn phoøngDöông Yeân, hay sôn phoøng Phöông Xaù),(1) giao cho Tieán só Traàn Vaên Dö laømChaùnh sôn phoøng söù. Ngay sau khi nhaän chöùc vaøo naêm 1884, Traàn Vaên Dö lieàndaâng sôù xin söûa chöõa Nha Sôn phoøng naøy “ñeå giöõ vöõng maët taû kyø”.(2) Phaùi chuûchieán cho mang vaøo ñaây 90 gaùnh vaøng baïc, moãi gaùnh 2 hoøm, moãi hoøm 100 thoiñeå phoøng khi coù vieäc. Nhieàu taøu ñoàng, khí giôùi,... cuõng ñöôïc chuyeån vaøo caûngÑaø Naüng nhöng baát thaønh, vì bò caùc taøu tuaàn tieãu Phaùp baét ñöôïc, thu giöõ taát caû. Lieàn ngay sau khi vuï bieán kinh thaønh Hueá xaûy ra (05/7/1885), boä maùynhieáp chính Thoï Xuaân Vöông ra chæ duï ñieàu Traàn Vaên Dö vaøo laøm Boá chaùnhtænh Bình Thuaän, ñöa Phoù baûng Nguyeãn Ñình Töïu ñang laø Teá töûu Quoác TöûGiaùm vaøo thay chöùc Sôn phoøng söù Quaûng Nam.(3) Vaãn bieát ñaây laø aâm möu “ñieäuhoå ly sôn” cuûa trieàu ñình Hueá, khoâng nhaän chæ duï nhöng Traàn Vaên Dö vaãn giaosôn phoøng cho Nguyeãn Ñình Töïu, ñeå chæ moät thaùng sau, ngaøy 29/6 naêm AÁt Daäu(09/8/1885) taïi queâ nhaø ôû laøng An Myõ Taây, huyeän Haø Ñoâng,(4) Traàn Vaên Dö soaïntôø thoâng ñaït cho só daân trong tænh bieát noäi dung duï Caàn Vöông cuûa vua HaømNghi vaø keøm theo lôøi keâu goïi: “caùc só phu, thöù daân toaøn haït, khoâng keå quanquaân só thöù, ai coù loøng thuø giaëc, xuaát gia ñaàu quaân, xuaát quyõ nuoâi quaân, laäptröôøng luyeän voõ, nhaát nhaát möu ñoà khôûi nghóa ñeå ñaùnh ñuoåi quaân thuø, giaønhlaïi quyeàn lôïi cho thöù daân, toân phoø xaõ taéc laâu daøi”.(5) Ngoaøi baûn thoâng ñaït treân, vaên thaân Quaûng Nam coøn coù baøi hòch keâu goïisó daân trong tænh:(6) “Khuyeân nhöõng keû hung taøn binh giaùp, ra maø ngaên söùc ngöïa luùc bon chon, Khuyeân nhöõng ngöôøi phuùc uaån kinh luaân, ra maø giuùp cuoäc côø khi tuùng nöôùc. Binh thì choán laøng ñoâng xaõ caû, moät keû theo ngaøn keû ñeàu theo, Löông thôøi nôi phuù hoä ñaïi ñieàn, moät ngöôøi nghó muoân ngöôøi cuõng nghó...”(7)* Hoïc vieän Chính trò khu vöïc III, thaønh phoá Ñaø Naüng.Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 69 Lôøi duï cuûa vua Haøm Nghi vaø noäi dung tôø thoâng ñaït cuûa Tieán só TraànVaên Dö, cuøng lôøi hòch cuûa vaên thaân Quaûng Nam nhö moät tieáng keøn xung traän,moät ñaùm löûa neùm vaøo ñoáng raï khoâ laø loøng daân ñang xuùc ñoäng maõnh lieät, laømhöøng höïc leân tinh thaàn khaùng Phaùp. Caùi khoâng khí luùc baáy giôø, nhö HuyønhThuùc Khaùng vieát trong thö keâu goïi ñoàng baøo toaøn quoác khaùng chieán veà sau(01/01/1947) laø: “Nghóa hoäi laâm laäp, quaân hòch phong trì” (Nghóa hoäi moïc leânnhö röøng raäm, quaân hòch truyeàn khaép nhö gioù bay).(8) Khaép nôi trong tænh, caùc quan laïi coù tinh thaàn choáng Phaùp, caùc nhaø khoabaûng, caû voõ cöû, aám sinh cuõng ñöùng ra moä quaân laäp neân Nghóa hoäi Quaûng Nam.Laõnh ñaïo Nghóa hoäi, ñöùng ñaàu laø Hoäi chuû Traàn Vaên Dö, keá ñeán laø Phoù baûngNguyeãn Duy Hieäu nguyeân giöõ chaân giaûng taäp ôû Döôõng Thieän Ñöôøng, boû daïyveà queâ moä nghóa; caùc Cöû nhaân nhö Phan Baù Phieán nguyeân Tri huyeän Phuø Caùt(tænh Bình Ñònh) giöõ chöùc AÙn saùt söù, Huyønh Baù Ch ...