Rabelais và Gogol (Nghệ thuật ngôn từ và văn hoá trào tiếu dân gian) _3

Trong cuốn sách về Rabelais(1) chúng tôi đã cố gắng chỉ ra rằng những nguyên tắc cơ bản trong sáng tác của nhà văn vĩ đại này được quyết định bởi nền văn hoá trào tiếu dân gian của quá khứ
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Rabelais và Gogol (Nghệ thuật ngôn từ và văn hoá trào tiếu dân gian) _3 Rabelais và Gogol (Nghệthuật ngôn từ và văn hoá trào tiếu dân gian) Trong cuốn sách về Rabelais(1) chúng tôi đã cố gắng chỉ ra rằng những nguyêntắc cơ bản trong sáng tác của nhà văn vĩ đại này được quyết định bởi nền văn hoá tràotiếu dân gian của quá khứ. Một trong những nhược điểm căn cốt của ngành nghiên cứuvăn học đương thời là ở chỗ nó cố gắng nhồi nhét toàn bộ văn học – trong đó có văn họcPhục Hưng nói riêng – vào khuôn khổ của văn hoá chính thống. Nhưng thực ra sáng táccủa Rabelais chỉ có thể thật sự hiểu được trong dòng chảy của văn hoá dân gian, nền vănhoá ấy trong mọi giai đoạn phát triển của mình luôn đối nghịch với văn hoá chính thốngvà đã xác lập nên một giác độ nhìn nhận đặc biệt về thế giới và những hình thức đặc biệtđể phản ánh nó bằng hình tượng. Nghiên cứu văn học và mỹ học thường xuất phát từ những biểu hiện hạn hẹp vànghèo nàn của tiếng cười trong văn học ba thế kỷ gần đây, và cố gắng nhét cả tiếng cườithời Phục Hưng vào những quan niệm hạn hẹp đó về tiếng cười và cái hài; nhưng thực ranhững quan niệm đó còn xa mới đủ thậm chí chỉ để hiểu được Molière. Rabelais là người thừa kế và hoàn tất tiếng cười dân gian của hàng nghìn năm ấy.Sáng tác của ông là chiếc chìa khóa không thể thay thế đối với toàn bộ nền văn hoá tràotiếu châu Âu trong những biểu hiện mạnh mẽ nhất, sâu sắc nhất và độc đáo nhất của nó. Chúng tôi xin đề cập đến ở đây một hiện tượng quan trọng nhất trong văn học tràotiếu thời đại mới – sáng tác của Gogol. Chúng tôi chỉ quan tâm đến các yếu tố văn hoátrào tiếu dân gian trong sáng tác của ông. Chúng tôi sẽ không đề cập đến vấn đề ảnh hưởng trực tiếp và gián tiếp củaRabelais đến Gogol (qua Sterne và trường phái tự nhiên Pháp). Ở đây đối với chúng tôichỉ quan trọng những đặc điểm nào trong sáng tác của Gogol mà chúng - không phụthuộc vào Rabelais - được quyết định bởi mối liên hệ trực tiếp của Gogol với nhữnghình thức hội hè dân gian trên quê hương thân thiết của ông. Đời sống hội chợ và hội hè dân gian ở Ukraina, vô cùng quen thuộc với Gogol, đãtạo nên phần lớn những truyện ngắn trong Chiều chiều trong xóm gần Dikanka như Hộichợ ở Sorochintsy, Đêm tháng năm, Đêm Giáng sinh, Buổi tối trước lễ IvanKupal. Chính mảng đề tài ngày lễ và không khí hội hè vui vẻ phóng khoáng đã quyếtđịnh cốt truyện, các hình tượng và giọng điệu của các truyện ngắn này. Lễ hội, nhữngtín niệm đi kèm với nó, không khí tự do và vui vẻ đặc biệt của nó đã đưa cuộc sống rakhỏi nếp sống thường nhật và biến cái không thể thành có thể (trong đó có cả việc diễnra những cuộc hôn nhân trước đó là không thể). Cả trong những truyện ngắn thuần túyhội hè chúng tôi vừa nêu lẫn trong những truyện ngắn khác đóng vai trò quan trọng nhấtlà những trò quỷ vui nhộn, rất gần gũi về tính cách, giọng điệu và chức năng với những“linh thị” vui nhộn về âm phủ và các vở quỷ kịch được diễn trong các hội carnaval(2). Đồăn, thức uống và sinh hoạt tính giao trong những truyện ngắn đó mang tính chất hội hè,tính chất carnaval của lễ tiễn mùa đông. Chúng tôi xin nhấn mạnh thêm vai trò to lớncủa sự cải trang, các trò lừa đủ loại cũng như những màn đánh đấm và hạ bệ. Cuốicùng, tiếng cười của Gogol trong các truyện ngắn đó là tiếng cười hội hè dân gianthuần tuý. Nó nhị chức năng và duy vật một cách tự phát. Cái nền tảng dân gian đó đãđược lưu giữ đến cùng trong tiếng cười Gogol, mặc dù có những biến đổi quan trọng vềsau. Những lời nói đầu cho Chiều chiều (đặc biệt trong phần một) về mặt kết cấu vàvăn phong rất gần gũi với những lời nói đầu của Rabelais. Chúng được xây dựng theogiọng điệu những chuyện phiếm suồng sã một cách cố ý với độc giả; lời nói đầu chophần một bắt đầu bằng một tràng mắng mỏ tương đối dài (tuy đây không phải của bảnthân tác giả, mà là lời mắng dự đoán của độc giả): “Cái quái gì thế này: Chiều chiềutrong xóm gần Dikanka? Chiều chiều gì vậy? Mà lại một anh nuôi ong nào đó!..”. Vàtiếp theo là những câu rủa đặc trưng (“một thằng ranh rách tướp nào đó, xem ra rõ đồ bỏđi, đang sục sạo ở sân sau...”), những lời thề và nguyền rủa (“hãy giết nó đi”, “cầu choquỷ dữ đẩy bố chúng nó rơi xuống cầu”, v.v...). Cũng gặp những hình tượng đặc trưngkiểu này: “Bàn tay của Phoma Grigorievich, lẽ ra phải nắm lại và giơ ngón trỏ thì lạichìa về phía tấm bánh bột. Cũng có câu chuyện về cậu học trò Latinh hoá (đối chiếuvới tình tiết về chàng sinh viên ở Limuzin của Rabelais). Phần kết lời nói đầu mô tảhàng loạt đồ ăn, tức là các hình tượng tiệc tùng. Xin dẫn ra một hình tượng rất đặc trưng về tuổi già nhảy nhót (gần như là thầnchết nhảy nhót) trong Hội chợ ở Sorochintsy: “Tất cả đều nhảy. Nhưng có lẽ một cảmgiác lạ lùng hơn, khó đoán định hơn sẽ trào lên từ đáy sâu tâm hồn khi ta nhìn những bàgià mà trên gương mặt lụ khụ của họ đã phảng phất sự lãnh đạm của nấm mồ, đang chenlấn giữa đám người tươi mới, sống động, vui cười. Thật ...