Sử dụng phương pháp Q-sort trong nghiên cứu quan điểm và nhận thức của cộng đồng địa phương về quản lý nghề cá

Bài báo này trình bày cách thức phương pháp Q-sort, một kỹ thuật để bộc lộ quan điểm chủ quan một cách có hệ thống và chặt chẽ, có thể được sử dụng để nghiên cứu thái độ và nhận thức của cộng đồng trong nghề cá quản lý (một nghiên cứu điển hình ở tỉnh Nam Định và Thanh Hóa).
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Sử dụng phương pháp Q-sort trong nghiên cứu quan điểm và nhận thức của cộng đồng địa phương về quản lý nghề cá Kû yÕu Héi th¶o khoa häc Khoa §Þa lÝ – Tr−êng §HSP Hµ Néi, 5/2005 Sö dông phu¬ng ph¸p Q-sort trong nghiªn cøu quan ®iÓm vµ nhËn thøc cña céng ®ång ®Þa ph−¬ng vÒ qu¶n lý nghÒ c¸ GS.TS NguyÔn ViÕt ThÞnh, PGS.TS §ç ThÞ Minh §øc, Th.S NguyÔn T−êng Huy Khoa §Þa lÝ - Tr−êng §HSP Hµ Néi I. Tæng quan vÒ ph−¬ng ph¸p Q-sort Mçi ng−êi cã quan ®iÓm chñ quan kh¸c nhau vÒ thÕ giíi kh¸ch quan, vµ ph−¬ng ph¸p Q-sort ®−îc sö dông ®Ó ph¸t hiÖn c¸c lo¹i h×nh nhËn thøc chñ quan cña nhãm ng−êi tham dù trong c¸c nghiªn cøu cã sù tham gia cña céng ®ång. Ph−¬ng ph¸p Q-sort cung cÊp cho chóng ta mét c«ng cô nghiªn cøu chÝnh x¸c vµ hÖ thèng ®Ó kh¶o s¸t quan ®iÓm chñ quan cña con ng−êi. Ph−¬ng ph¸p nµy th−êng ®−îc sö dông ®Ó: (1) ph¸t hiÖn vµ ph©n lo¹i quan ®iÓm/nhËn thøc cña ng−êi tham dù, (2) cung cÊp nh÷ng hiÓu biÕt s©u s¾c h¬n vÒ c¸c vÊn ®Ò mµ hä ®· ®−a ra, (3) nhËn diÖn c¸c tiªu chuÈn quan träng ®èi víi c¸c nhãm, vµ (4) kh¶o s¸t c¸c néi dung thèng nhÊt vµ tranh luËn trong nhãm ng−êi tham dù (Brown, M. 2004). Stephenson lµ ng−êi ®Çu tiªn ®−a ra ph−¬ng ph¸p Q-sort vµo n¨m 1935. Sau ®ã, ph−¬ng ph¸p nµy ®· ®−îc ph¸t triÓn liªn tôc qua nhiÒu thËp kØ. Ph−¬ng ph¸p Q-sort sö dông kÕt hîp thèng nhÊt c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu ®Þnh tÝnh vµ ®Þnh l−îng. KhÝa c¹nh ®Þnh l−îng cña ph−¬ng ph¸p Q-sort sö dông kü thuËt ph©n tÝch nh©n tè (factor analysis) ®Ó gép nhãm nh÷ng ng−êi cã ý kiÕn gièng nhau, tõ ®ã t¹o ra c¸c gi¶ thuyÕt cho c¸c nghiªn cøu tiÕp theo. KhÝa c¹nh ®Þnh tÝnh cña ph−¬ng ph¸p Q-sort cho phÐp ng−êi tham dù bµy tá ý kiÕn chñ quan cña hä vÒ mét vÊn ®Ò nµo ®ã. Ph−¬ng ph¸p Q-sort nhÊn m¹nh néi dung ®Þnh tÝnh lµ con ng−êi suy nghÜ nh− thÕ nµo vµ t¹i sao, nh−ng kh«ng chØ ra bao nhiªu ng−êi suy nghÜ gièng nhau (Annette L.V. and Ulrike W. 1997). Môc ®Ých tr−íc hÕt vµ quan träng nhÊt cña ph−¬ng ph¸p Q-sort lµ ph¸t hiÖn c¸c mÉu h×nh nhËn thøc, ý kiÕn hay quan ®iÓm kh¸c nhau, chø kh«ng ph¶i lµ sù ph©n bè vÒ sè cña chóng trong mét tËp hîp réng h¬n. C¸c nghiªn cøu sö dông ph−¬ng ph¸p Q-sort th−êng dïng c¸c mÉu nhá h¬n so víi c¸c nghiªn cøu sö dông ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra. KÕt qu¶ cña nh÷ng nghiªn cøu nµy Ýt chÞu ¶nh h−ëng bëi sè l−îng mÉu nhá so víi kÕt qu¶ cña c¸c nghiªn cøu ®iÒu tra. 37 HiÖn nay, ph−¬ng ph¸p Q- sort ®· ®−îc sö dông réng r·i trong c¸c ngµnh khoa häc kh¸c nhau, bao gåm t©m lý häc, x· héi häc, chÝnh trÞ häc, y häc, gi¸o dôc… vµ ngµy c¶ trong c¸c nghiªn cøu tham dù céng ®ång cña Ng©n hµng ThÕ giíi, FAO… (Donner, J.C. 2001; Annette L.V. and Ulrike W. 1997). Tuy nhiªn, ph−¬ng ph¸p nµy cßn Ýt ®−îc sö dông trong nghiªn cøu ®Þa lý kinh tÕ-x· héi nãi chung, ®Æc biÖt lµ trong nghiªn cøu vÒ quan ®iÓm, nhËn thøc vµ ý kiÕn cña ng−êi d©n ®èi víi c¸c vÊn ®Ò liªn quan ®Õn viÖc ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch vµ c¸c biÖn qu¶n lý, ph¸t triÓn. II. C¸c b−íc thùc hiÖn ph−¬ng ph¸p Q-sort Ph−¬ng ph¸p Q-sort bao gåm ba b−íc chÝnh: x©y dùng mÉu Q (Q- sample), thùc hiÖn s¾p xÕp mÉu Q (Q-sort), tÝnh to¸n vµ ph©n tÝch d÷ liÖu Q- sort. Chóng t«i sÏ tr×nh bµy tãm t¾t ba b−íc tiÕn hµnh nµy trong nghiªn cøu nhËn thøc cña céng ®ång ®Þa ph−¬ng vÒ qu¶n lý nghÒ c¸ ë ViÖt Nam – tr−êng hîp nghiªn cøu t¹i Nam §Þnh vµ Thanh Ho¸. 1. X©y dùng mÉu Q MÉu Q th−êng lµ tËp hîp nh÷ng lêi tr×nh bµy (statements) tiªu biÓu, thÓ hiÖn ý kiÕn hay nhËn thøc chñ quan cña ng−êi tham dù vÒ c¸c vÊn ®Ò liªn quan ®Õn néi dung nghiªn cøu. Nh÷ng lêi tr×nh bµy nµy ®−îc lùa chän tõ c¸c cuéc pháng vÊn c¸ nh©n hoÆc th¶o luËn nhãm tr−íc ®ã. Trong khu«n khæ dù ¸n “Nghiªn cøu nhËn thøc cña céng ®ång ®Þa ph−¬ng trong qu¶n lý nguån lîi thuû s¶n”1, 43 cuéc pháng vÊn s©u víi c¸c nhãm ng− d©n vµ c¸n bé qu¶n lý nghÒ c¸ ®· ®−îc thùc hiÖn t¹i c¸c x· Giao L©m, Giao Long (huyÖn Giao Thuû, tØnh Nam §Þnh) vµ x· Ng− Léc (huyÖn HËu Léc, tØnh Thanh Ho¸) trong th¸ng 1/2003. Néi dung pháng vÊn bao gåm c¸c c©u hái liªn quan ®Õn nhËn thøc cña ng− d©n vµ c¸n bé qu¶n lý vÒ hiÖn tr¹ng m«i tr−êng, nguån lîi thuû s¶n vµ viÖc qu¶n lý chóng. Toµn bé néi dung pháng vÊn ®−îc ghi l¹i b»ng m¸y ghi ©m ®Ó ®¶m b¶o tÝnh chÝnh x¸c vµ ®Çy ®ñ cña th«ng tin do ng−êi tham dù cung cÊp. Sau ®ã, toµn bé néi dung ghi ©m ®−îc nhãm nghiªn cøu khoa §Þa lý chÐp l¹i d−íi d¹ng v¨n b¶n. Tõ ®ã, nhãm nghiªn cøu ®· chän ra h¬n 400 lêi tr×nh bµy cña ng− d©n vµ c¸c c¸n bé qu¶n lý, trong ®ã cã nhiÒu néi dung trïng nhau. Dùa trªn nh÷ng 1 Dù ¸n hîp t¸c gi÷a khoa §Þa lý - §HSP Hµ Néi víi NIBR (Na Uy) vµ ViÖn Nghiªn cøu H¶i s¶n - Bé Thuû s¶n víi sù tµi trî cña EU, do PGS. TS §ç ThÞ Minh §øc lµm chñ nhiÖm. 38 lêi tr×nh bµy nµy, c¸c nhµ nghiªn cøu x· héi häc ®· th¶o luËn víi c¸c nhµ sinh häc ®Ó lùa chän ra 20 lêi tr×nh bµy tiªu biÓu liªn quan ®Õn bèn néi dung nghiªn cøu chÝnh lµ hÖ sinh th¸i, søc Ðp cña nghÒ c¸, quyÒn vµ c¸c biÖn ph¸p qu¶n lý. Mçi lêi tr×nh bµy ®−îc in ra mét tÊm thÎ riªng biÖt ®Ó ng−êi tham dù thùc hiÖn viÖc s¾p xÕp mÉu Q theo quan ®iÓm chñ quan c¸ nh©n. 2. Thùc hiÖn Q-sort Trong b−íc nµy, nghiªn cøu viªn yªu cÇu ng−êi tham dù s¾p xÕp c¸c néi dung trong mÉu Q, tõ ®ã thu thËp d÷ liÖu vÒ quan ®iÓm chñ quan cña hä. Trong khi thùc hiÖn Q-sort, ng−êi tham dù ®−îc ®−a cho mét phiÕu tr¶ lêi ®Ó s¾p xÕp c¸c néi dung trong mÉu Q theo mét sù ph©n bè b¾t buéc. Thªm vµo ®ã, phiÕu tr¶ lêi nµy cßn yªu cÇu ng−êi tham dù ®−a ra lý do gi¶i thÝch v× sao hä l¹i s¾p xÕp nh− vËy, ®Æc biÖt lµ ®èi víi c¸c néi dung mµ hä cho lµ quan träng hay kh«ng quan träng nhÊt, hoÆc ®ång ý hay kh«ng ®ång ý nhÊt.Trong nghiªn cøu nµy, 44 cuéc pháng vÊn Q-sort víi ng− d©n vµ c¸n bé qu¶n lý nghÒ c¸ ®· ®−îc thùc hiÖn t¹i x· Giao L©m (huyÖn Giao Thuû, tØnh Nam §Þnh) vµ x· Ng− Léc (huyÖn HËu Léc, tØnh Th ...