Sự xuất hiện của Tam Quốc chí lục dịch và vấn đề dịch giả

SỰ XUẤT HIỆN CỦA TAM QUỐC CHÍ TỤC DỊCH Có thể nói, giai đoạn cuối thế kỷ XIX – đầu thế kỷ XX là đêm trở dạ, đêm giao thừa của văn học Việt Nam. Nhu cầu cách tân, hiện đại hóa văn học đã đến thời điểm chín muồi: nền văn học cũ suy tàn, thực dân Pháp xâm lược mang theo văn hoá phương Tây, chữ Quốc ngữ thuần thục, báo chí ra đời, Tây học phát triển, v.v
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Sự xuất hiện của "Tam Quốc chí lục dịch" và vấn đề dịch giảSự xuất hiện của Tam quốc chí tục dịch và vấn đề dịch giả SỰ XUẤT HIỆN CỦA TAM QUỐC CHÍ TỤC DỊCH Có thể nói, giai đoạn cuối thế kỷ XIX – đầu thế kỷ XX là đêm trở dạ, đêm giaothừa của văn học Việt Nam. Nhu cầu cách tân, hiện đại hóa văn học đã đến thời điểmchín muồi: nền văn học cũ suy tàn, thực dân Pháp xâm lược mang theo văn hoá phươngTây, chữ Quốc ngữ thuần thục, báo chí ra đời, Tây học phát triển, v.v… Và Sài Gòn trởthành cái nôi, trung tâm của những “cái đầu tiên” của nền văn học mới, nền văn họcQuốc ngữ: báo chí, tiểu thuyết, truyện ngắn, thơ mới, kịch, ký… hình thành và phát triểnnhanh chóng. Thông thường, các cuộc đổi mới văn học đều đi theo trình tự từ dịch thuật, môphỏng đến sáng tác, tức học hỏi, tiếp thu, chọn lọc, phóng tác đến cái riêng. Rất nhiềukhi, trình tự ấy diễn ra ngay trong một tác giả, hoặc tuần tự, hoặc song song, mà đại diệntiêu biểu ở Nam Bộ đầu thế kỷ XX là: Nguyễn Chánh Sắt, Hồ Biểu Chánh, Lê HoằngMưu, Phạm Minh Kiên, Trần Chánh Chiếu, Trương Duy Toản, Trần Phong Sắc… Trướckhi sáng tác (hay bên cạnh sáng tác), những người này đều là các dịch giả trứ danh, màhọ cũng được xem là những nhà văn tiên phong trong nền văn học mới. Điều đó cónghĩa rằng, dịch thuật (cả Tàu lẫn Tây) đóng một vai trò vô cùng quan trọng trong quátrình cách tân, hiện đại hóa văn học. Ở đây xin lấy trường hợp dịch Tam quốc diễnnghĩa làm ví dụ minh họa. Tại sao Tam quốc diễn nghĩa lại được chọn dịch đầu tiên chứ không phải một tácphẩm nào khác? Điều này ngoài nguyên nhân bởi giá trị nổi bật của bản thân tác phẩmra, thì một yếu tố quyết định khác nữa là nhận thức và tâm lý của người dịch. Đươngnhiên người dịch Tam quốc ở đây phải là một trí thức Nho học, mà người trí thức Nhohọc đứng trước Tam quốc, Thủy hử, Tây du, Đông Chu, Phong thần, Liêu trai, Ngũ hổ,Tây Hán… và bảo họ chọn một thì thường người ta sẽ ưu tiên số một cho Tam quốc,bởi Tam quốc là tiểu thuyết ẩn chứa nhiều chất trí tuệ, như lời giới thiệu của người dịch:“Tự cổ kim, truyện nầy sử kia cũng nhiều, mà ai ai cũng thường ưng xem Tam quốc. Làvì truyện sử nào cũng đều có nhơn tài trí dõng, mà cũng chẳng đặng nhiều cho bằngTam quốc”(1). Hơn nữa người Nam Bộ hay thích những chuyện phiêu lưu mạo hiểm, anhhùng hảo hớn, trung tín hiệp nghĩa như những tác phẩm vừa kể trên, đơn giản vì nó phùhợp, thỏa mãn tâm lý của họ. Trong khi đó, loại tiểu thuyết diễm tình như Hồng lâumộng, Tây sương ký, Kim Bình Mai… bấy giờ không thấy ai dịch, có lẽ vì không hợpvới “khẩu vị” của người Nam Bộ xưa, hoặc giả thời bấy giờ các tác phẩm này đều bị coilà “dâm thư”. Bản dịch Quốc ngữ của Tam quốc diễn nghĩa khởi đăng lần đầu tiên trên tờ Nôngcổ mín đàm từ số thứ nhất, ra ngày 1/8/1901 cùng với lời giới thiệu ngắn gọn của dịchgiả, nhưng không cho biết tên người dịch. Mãi đến số 8 (19/9/1901), mới thấy để tênngười dịch là Canavaggio - chủ nhân của tờ Nông cổ mín đàm. Trên mặt báo ghi rànhrành là vậy. Song bên cạnh những người tin chắc vào điều đó, cũng có những ý kiếnnghi ngờ về dịch giả thực sự của Tam quốc. AI LÀ NGƯỜI ĐẦU TIÊN DỊCH TAM QUỐC? Việc trả lời câu hỏi “Ai là người dịch Tam quốc đầu tiên ở Việt Nam?” cũngchính là trả lời cho câu hỏi: “Ai là người mở đầu phong trào dịch thuật truyện Tàu ởViệt Nam?”. Như vậy, câu trả lời chính xác ở đây có ý nghĩa quan trọng, bởi nó xácđịnh vị trí và ảnh hưởng của người tiên phong đối với nền văn học mới ở Nam Bộ nóiriêng cũng như của cả nước nói chung. Năm 1969, trên nguyệt san Tân Văn, Bình Nguyên Lộc đã đặt câu hỏi: “Khôngnhớ trong ba nhà nho tiền bối sau đây: Trần Phong Sắc, Nguyễn Chánh Sắt, Nguyễn AnKhương, vị nào có sáng kiến trước tiên dịch truyện Tàu ra Quốc ngữ để bán cho các nhàxuất bản, chỉ biết rằng truyện Tàu tung ra thị trường thì chạy như tôm tươi”(2). Năm 1992, trong công trình biên khảo Văn học Quốc ngữ ở Nam Kỳ, Bằng Giangđã bác bỏ nghi ngờ của Bình Nguyên Lộc và khẳng định Canavaggio chính là dịchgiả Tam quốc bằng cách đưa ra trường hợp Aubaret viết Vocabulaire Francais-Annamite et Annamite-Francais, Grammaire de la langue Annamite và dịch Gia Địnhthành thông chí ra tiếng Pháp; rồi trường hợp Landes cũng từng dịch Nhị độ mai sangtiếng Pháp. Từ đó, Bằng Giang đi đến kết luận, dù có ngậm ngùi: “Việc Canavaggio códịch Tam quốc chí ra Quốc ngữ cũng chẳng phải là một chuyện phi thường khó tin. Hơnnữa, Canavaggio không phải là một người háo danh trong lãnh vực văn học, báo chí”(3).Đồng thời ông cũng bác bỏ luôn những nghi ngờ của người khác về khả năng LươngKhắc Ninh (chủ bút Nông cổ mín đàm) chính là dịch giả của Tam quốc: “Còn ông Ninh,nếu đã có nhúng tay vào việc dịch thuật truyện Tàu thì ít lâu sau khi việc dịch này nổilên thành một phong trào, tại sao ông lại không thừa cơ hội đó mà làm ăn lớn như TrầnPhong Sắc, Nguyễn An Khương, Nguyễn Chánh Sắt chẳng hạn? Thực tế, ông không cómặt trong thư tịch về mả ...