Sức ám ảnh của tín ngưỡng dân gian trong tiểu thuyết Mẫu Thượng ngàn

Tín ngưỡng thờ Mẫu: Một nhà thực dân khác lại phải hứng chịu sự trừng phạt của Mẫu khi dám lên tiếng báng bổ đạo Mẫu là mê tín quàng xiên, thờ rắn là tà giáo, không thể so sánh với các Phật giáo và Thiên Chúa giáo, ngay lập tức bị rắn (được người dân Cổ Đình cung kính gọi là “ngựa ngài”) đuổi (ở chi tiết này, người kể chuyện để cho người đọc thấy tính hư hư thực thực của thế giới được thêu dệt nhiều bằng lời đồn đại: “có người còn nói”, “có người còn...
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Sức ám ảnh của tín ngưỡng dân gian trong tiểu thuyết "Mẫu Thượng ngàn" Sức ám ảnh của tín ngưỡng dângian trong tiểu thuyết Mẫu Thượng ngàn Tín ngưỡng thờ Mẫu: Một nhà thực dân khác lại phải hứng chịu sự trừngphạt của Mẫu khi dám lên tiếng báng bổ đạo Mẫu là mê tín quàng xiên, thờ rắnlà tà giáo, không thể so sánh với các Phật giáo và Thiên Chúa giáo, ngay lậptức bị rắn (được người dân Cổ Đình cung kính gọi là “ngựa ngài”) đuổi (ở chitiết này, người kể chuyện để cho người đọc thấy tính hư hư thực thực của thếgiới được thêu dệt nhiều bằng lời đồn đại: “có người còn nói”, “có người còn kểlại những điều khó tin”, “chẳng biết những lời xầm xì ấy có đúng không”…tr.436). Với chi tiết này, người kể chuyện muốn tạo một dư luận trong côngchúng để hạ bệ tư thế ngạo nghễ của kẻ đi chinh phục bằng phép thiêng củađạo Mẫu hiện ra ở chốn trần gian. Theo dẫn dắt của người kể chuyện, sự thức tỉnh của các nhà thực dânđã đưa họ đến với nhận thức chung của cộng đồng thu ộc địa. Nhà văn đã đểcho họa sĩ thực dân Pierre tổng kết về đạo Mẫu một cách say sưa và thấm thíanhư người trong cuộc: “Đạo của họ thờ mẹ Trời, mẹ Đất, mẹ Nước. Họ nói đólà đạo Người mẹ. Có thể nói gọn, đó là đạo thờ khí thiêng của thiên nhiên, thờngười mẹ đã sinh ra thế gian này. Thờ như vậy là thờ những điều cao quý nhất,đâu có phải là tà giáo”. (tr.427). Cùng với mạch truyện trên, người kể chuyện còn để cho nhà thực dânbênh vực và đánh giá cao tín ngưỡng dân gian bản địa, sánh nó ngang hàngvới những tôn giáo lớn. “Tôi nghĩ bất cứ tôn giáo nào cũng đều có trạng tháilên đồng. Cơ Đốc giáo có sự thiên khải, Phật giáo có trạng thái ngộ đạo. Khi đãlí thuyết hóa, ta mới coi đó là tôn giáo. Còn những sự thiên khải vô ngôn thìsao? Còn những người bình thường bằng trực giác bỗng nhiên thấy đượcnhững điều đẹp đẽ bí ẩn thì sao?” (tr.715). Ở đây, người kể chuyện đã đồngnhất các khái niệm trên thực tế là không tương đồng nhau như: thiên khải, ngộđạo và lên đồng. Chính vì vậy, người kể chuyện đã tạo ra những cuộc đối thoạigiữa các nhà thực dân với nhau mà phần thắng nghiêng về phía những ngườibênh vực và đề cao tín ngưỡng bản địa. Với người kể chuyện, trước sự áp đặtcủa ngoại bang, tín ngưỡng dân gian Việt Nam có sức phản kháng mãnh liệt,sức cảm hóa sâu sắc, thậm chí, sự áp chế trở lại của nó là một bí ẩn khiến chocác nhà chinh phục thua cuộc. Sức sống này được Nguyễn Xuân Khánh thểhiện trong tác phẩm bằng nguyên lí tính nữ, và Nguyễn Xuân Khánh đã mượnlời một nhân vật để đưa ra lí thuyết chinh phục cho rằng, sức mạnh chinh phụcnam tính sẽ bị sự kháng cự mềm mại nữ tính đánh bại, từ đó đề cao nguyên lítính nữ trong tác phẩm của mình (tr.347). Lí thuyết này được hiện thực hóatrong suy ngẫm của nhà văn qua những nhân vật phụ nữ đẹp và tràn trề sứcsống. Nhà thực dân Philipe đã bị chinh phục và đã chết trong một khát vọngkhôn nguôi về hoan lạc và chiếm đoạt người phụ nữ đẹp của làng Cổ Đình làcô Mùi, mà theo tác giả là hiện thân của vẻ đẹp tràn trề nữ tính và sự huyền bícủa văn hóa bản địa. 3. Tín ngưỡng dân gian với tư cách là vô thức cộng đồng cần khaiphóng Tâm huyết khám phá hạt nhân của văn hóa làng: Nguyễn Xuân Khánh làngười trăn trở với những vấn đề quan thiết đối với số phận của cộng đồng.Nếu như ở Hồ Quý Ly, ông chia sẻ những khó khăn to lớn của một nhà cáchtân vĩ đại thì ở Mẫu Thượng Ngàn, ông đã nỗ lực tìm kiếm một yếu tố mangtính nền tảng của văn hóa Việt, một hằng số có khả năng kiến tạo văn hóa Việt,có sức cố kết cộng đồng qua bao cuộc nổi nênh, thăng trầm của lịch sử dântộc từ xa xưa cho đến tận ngày hôm nay. Người kể chuyện Mẫu ThượngNgàn đã thể hiện một khát vọng khám phá để nhận diện nó, soi xét nó từ nhiềuchiều ngõ hầu nhận ra những gì bất cập, những gì cần khai phóng để tìmhướng đi cho dân tộc. Nhân tố đó, theo ông là văn hóa làng. Chính ông đã tâmsự: “Tôi muốn viết một cuốn sách về văn hóa làng, một vấn đề thiết yếu củadân tộc. Tất cả chúng ta hiện nay ít nhiều đều mang gốc nông dân, có tínhnông dân. Cái hay, cái tốt cũng nh ư cái hạn chế, nhược điểm cũng từ đó mà ra.Tôi muốn phân tích sâu sắc vấn đề ấy. Và dù có những hạn chế gì đi chăngnữa, tôi vẫn muốn đặt lòng tin và khẳng định một cách mạnh mẽ vào văn hóaViệt Nam”(14). Ở đây, cần phân định rõ khái niệm văn hóa làng. Trong bài Làng, liênlàng và siêu làng - mấy suy nghĩ về phương pháp, Giáo sư Hà Văn Tấn khinghiên cứu làng Việt Nam từ phương diện cấu trúc đã nêu và làm rõ các kháiniệm làng, liên làng và siêu làng. Ông viết: “Để tránh các khái niệm phiến diện,đã đến lúc chúng ta phải chú ý đầy đủ đến các mối liên hệ giữa làng với bênngoài, tức là những mối liên hệ ngoài cấu trúc. Có thể chia những liên hệ đólàm hai loại: một loại gồm những liên hệ giữa làng này với làng khác, tức làmối liên hệ giữa các hệ thống tương đương, mà ở đây, chúng tôi gọi là liên hệliên làng. Loại thứ hai gồm những liên hệ giữa làng với cộ ...