TÀI LIỆU CHI TỬ (Kỳ 1)

Tác dụng:+ Trị bứt rứt, buồn phiền, khó chịu, ban chồn trong ngực, mất ngủ, những chứng huyết trệ dưới rốn, tiểu không thông (Trân Châu Nang). + Thanh nhiệt ở thượng tiêu (Tâm, Phế), thanh uất nhiệt ở phần huyết (Đông Dược Học Thiết Yếu). + Thanh nhiệt, lợi thấp, lương huyết (sao đen), thanh nhiệt ở tam tiêu (Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).Chủ trị:+ Trị nóng nẩy, bồn chồn do nhiệt chứng, vàng da do thấp nhiệt, mắt đỏ, họng đau, chảy máu cam, lở miệng, nước tiểu đỏ. Đắp ngoài trị sưng ứ...
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
TÀI LIỆU CHI TỬ (Kỳ 1) CHI TỬ (Kỳ 1) Tác dụng: + Trị bứt rứt, buồn phiền, khó chịu, ban chồn trong ngực, mất ngủ, nhữngchứng huyết trệ dưới rốn, tiểu không thông (Trân Châu Nang). + Thanh nhiệt ở thượng tiêu (Tâm, Phế), thanh uất nhiệt ở phần huyết(Đông Dược Học Thiết Yếu). + Thanh nhiệt, lợi thấp, lương huyết (sao đen), thanh nhiệt ở tam tiêu (LâmSàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách). Chủ trị: + Trị nóng nẩy, bồn chồn do nhiệt chứng, vàng da do thấp nhiệt, mắt đỏ,họng đau, chảy máu cam, lở miệng, n ước tiểu đỏ. Đắp ngoài trị sưng ứ (Lâm SàngThường Dụng Trung Dược Thủ Sách). Liều dùng: Dùng từ 8 – 20g. Kiêng kỵ: + Trị tâm phiền, bứt rứt, cơ thể nóng, mắt đỏ, thổ huyết, chảy máu cam(Đông Dược Học Thiết Yếu). + Tỳ hư, tiêu chảy, tỳ vị hư hàn mà không có thấp nhiệt, uất hỏa: cấm dùng(Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách). Cách dùng: Dùng sống có tác dụng thanh nhiệt (dùng chữa sốt), sao vàngcó tác dụng tả hỏa (nóng nảy trong người), sao đen có tác dụng cầm máu. TÌM HIỂU SÂU THÊM VỀ CHI TỬ Tên Hán Việt khác: Vi thu Chi tử còn gọi Sơn chi tử (TQdhđtđ), Mộc ban (Bản kinh), Việt đào(Biệt Lục), Tiên chi (Bản Thảo Cương Mục), Chi tử, Tiên tử, Trư đào, Việt đông,Sơn chi nhân, Lục chi tử, Hồng chi tử, Hoàng chi tử, Hoàng hương ảnh tử (HòaHán Dược Khảo), Dành dành (Việt Nam). Họ khoa học: Họ Cà Phê (Rubiaceae). Mô tả: Cây nhỏ, nhẵn, cành mềm khía rãnh dọc, lá mọc đối hay mọc vòng 3, hìnhthuôn trái xoan, đôi khi bầu dục dài, tù và có mũi nhọn ở đỉnh, hình nêm ở gốc,màu nâu đen bóng ở trên mặt, nhạt hơn ở mặt dưới, dai, gân mảnh nổi rõ, lá kèmmềm, nhọn đầu ôm lấy cả cành như bẹ. Hoa mọc đơn độc ở đầu cành, trắng, rấtthơm. Cuống có 6 cạnh hình cánh. Đài 6, thuôn nhọn đầu, ống đài có 6 cánh dọc.Tràng 6, tròn ở đỉnh, ống tràng nhẵn cả hai mặt. Nhị 6, chỉ ngắn, bao phấn tù. Bầu2 ô không hoàn toàn, vòi dài bằng ống tràng noãn rất nhiều. Quả thuôn bầu dục cóđài còn lại ở đỉnh, có 6-7 cạnh dọc có cánh. Hạt rất nhiều, dẹt. Ra hoa từ tháng 4 -11. Quả tháng 5-12. Địa lý: Mọc hoang và được trồng khắp nước có nơi dùng làm cây cảnh hoặc trồngđể nhuộm. Phần dùng làm thuốc: Dùng quả phơi khô [gọi là Chi tử] (Fructus Gareniae). Thu hái: Vào sau tiết Hàn lộ hàng năm, quả chín liên tục, lúc này vỏ quả ngả dầnthành màu vàng lá có thể hái được, hái quả sớm hay quá muộn đều có thể ảnhhưởng tới phẩm chất, nên hái bằng tay. Mô tả dược liệu: Quả Chi tử khô hình trứng hoặc bầu dục, hai đầu nhỏ dần khoảng 15-18mmkhông tính dài khô ở đỉnh, thô khoảng 9-12m, phấn trên có 6 lá đài tồn tại, teohình mũi mác, nhỏ dài thường không toàn vẹn, vỏ quả ngoài cấu thành bởi hai đàiliền tồn tại, chung quanh có 6 cạnh dọc h ình sợi, phần dưới có gốc tàn cuống quả.Vỏ ngoài màu vàng đỏ hoặc nâu hơi bóng mượt, có nhiều gân nhỏ, và quả chấtcứng mỏng, nửa trong suốt, trong có hai buồng gồm nhiều hạt h ình tròn trứng, dẹt,phẳng, vỏ hạt màu đỏ vàng, ngoài có vật chặt dính đã khô, giữa chúng liên kếtthành khối hơi có mùi thơm đặc biệt. Chi tử lấy loại nhỏ, vỏ mỏng màu vàng đỏ là thượng phẩm. Thường dùngloại mọc ờ vùng rừng núi, quả nhỏ chắc nguyên quả, vỏ mỏng vàng, trong đỏ thẫmcó nhiều hạt, thơm khô không mốc mọt, không lẫn tạp chất là tốt. Còn Chi tử nhânlà hạt đã được bóc sạch vỏ quả, màu nâu vàng hay đỏ hồng, không vụn nát là tốt(Dược Tài Học). Bào chế: + Hái trái về bỏ tai và vỏ, chỉ lấy hạt, ngâm với nước sắc Cam thảo mộtđêm, vớt ra phơi khô tán bột dùng (Lôi Công Bào Chích Luận). + Trị bệnh ở thượng tiêu, trung tiêu thì dùng c ả vỏ xác, trị hạ tiêu thì bỏ vỏxác rửa sạch nước màu vàng rồi sao mà dùng, trị bệnh thuộc huyết thì sao đendùng (Đan Khê Tâm Pháp). + Sau khi hái về phơi hoặc sấy khô ngay, nếu sấy thì lúc đầu lửa to về saunhỏ dần, đảo trộn nhẹ để làm vỏ quả không bị trầy sát, cũng đề ph òng tình trạngngoài khô trong ướt, dễ thối mốc (Trung Quốc Dược Học Đại Từ Điển). + Quả chín kẹp lẫn với ít phèn chua, cho vào nước sôi cùng nấu độ 20 phút,vớt ra phơi khô vỏ, lại sấy khô cho giòn. Khi dùng muốn dùng sống, sao hoặc đốtcháy tùy từng trường hợp (Sổ Tay Lâm Sàng Trung Dược). Thành phần hóa học: + Gardenoside, Geniposide, Genipin-1-Gentiobioside, Shanzhiside,Gardoside, Scandoside methyl Esther, Deacetylaspelurosidic acid, MethylDeacetylaspelurosidate, 10-Acetylgeniposide (Lida J và cộng sự, Chem PharmBull 1991, 39 (8): 2057). + 6”-p-Coumaroyl Genipin Gentiobioside (Nishizawa M và cộng sự, ChemPharm Bull 1988, 36 (1): 87). + Chlorogenic acid, 3, 4-di-O-Caffeoylquinic acid, 3-O-Caffeoyl-4-O-Sinapoyl Quinic acid, 3,5-di-O-Caffeoyl-4-O-(3-Hydroxy-3-Methyl) GlutaroylQuinic acid (Nishizawa M và cộng sự, Chem Pharm Bull 1988, 36 (1): 87). + Crocetin (Tần Vĩnh Kỳ, Dược Học Học Báo 1964, 11 (5): 342). Tác dụng dược lý: + Tác dụng giải nhiệt: Nước sắc chi tử có tác dụng ức chế trung khu sảnnhiệt, tác dụng giống như vị Hoàng liên, Hoàng cầm nhưng yếu hơn (Trung DượcHọc). + Tác dụng lợi mật: Chi tử làm tăng tiết mật. Thực nghiệm chứng minh trênsúc vật sau khi thắt ống dẫn mật thấy Chi tử có tác dụng ức chế không choBilirubin trong máu tăng. Dịch Chi tử làm tăng co bóp túi mật (Sổ Tay Lâm SàngTrung Dược). + Tác dụng cầm máu: Chi tử sao cháy th ành than có tac dụng cầm máu(Trung Dược Học). + Tác dụng kháng khuẩn: In vitro, nước sắc Chi tử có tác dụng ức chế trựckhuẩn lỵ, tụ cầu vàng, trực khuẩn mủ xanh (Sổ Tay Lâm Sàng Trung Dược). + Tác dụng an thần: Nước sắc chi tử có tác dụng trị mất ngủ trong các bệnhviêm nhiễm do sốt cao làm não xung h ...