Tôn giáo và tín ngưỡng từ góc nhìn nhân học tôn giáo

Tôn giáo và tín ngưỡng (TGTN) là khái niệm mà hầu hết chúng ta đều biết tới nhưng rất khó để đưa ra được một định nghĩa toàn diện và mang tính phổ quát. Bài viết này đề cập đến vị trí của Nhân học tôn giáo trong khoa học xã hội và nhân văn hiện nay.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Tôn giáo và tín ngưỡng từ góc nhìn nhân học tôn giáoNghiên cứu Tôn giáo. Số 12 – 2018 3ĐINH HỒNG HẢI* TÔN GIÁO VÀ TÍN NGƯỠNG TỪ GÓC NHÌN NHÂN HỌC TÔN GIÁO Tóm tắt: Tôn giáo và tín ngưỡng (TGTN) là khái niệm mà hầu hết chúng ta đều biết tới nhưng rất khó để đưa ra được một định nghĩa toàn diện và mang tính phổ quát. Đây là một phạm trù vô cùng thú vị nhưng cũng hết sức phức tạp do các đặc tính trừu tượng của đối tượng này. TGTN là những sản phẩm tinh thần đã được con người tạo ra từ buổi bình minh của lịch sử, là một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của con người và là một phần quan trọng trong nền văn minh nhân loại. Nền khoa học hàn lâm hiện đại có vô số hướng tiếp cận đối với TGTN. Bên cạnh những hướng tiếp cận truyền thống, như: Sử học, Thần học, Mỹ học, Triết học, v.v… còn có thêm nhiều phân ngành khác, như: Văn hóa học, Tôn giáo học, Chính trị học, Xã hội học tôn giáo, Tâm lý học tôn giáo, v.v… Đặc biệt, sự góp mặt của Nhân học tôn giáo với phổ nhìn bao quát từ “văn hóa nguyên thủy” (thuật ngữ của Tylor) đến các hiện tượng TGTN trong đời sống đương đại đã có thể giúp cho việc xem xét các vấn đề liên quan đến TGTN mà không bị ràng buộc bởi các rào cản lý luận. Bài viết này đề cập đến vị trí của Nhân học tôn giáo trong khoa học xã hội và nhân văn hiện nay. Từ khóa: Nhân học tôn giáo; tôn giáo; tín ngưỡng. Dẫn nhập Sự tồn tại của TGTN dường như luôn song hành với sự tồn tại cácnền văn minh nhân loại. Di vết ở các nền văn minh hàng nghìn nămtuổi, như: Ai Cập, Hy Lạp, La Mã, Babilon, Lưỡng Hà, Ấn Độ, TrungHoa, v.v… đã cho thấy dấu ấn đậm nét của TGTN còn in lại trên* Khoa Nhân học, Đại học Khoa học Xã hội & Nhân văn, Hà Nội.Ngày nhận bài: 18/11/2018; Ngày biên tập: 30/11/2018; Ngày duyệt đăng: 10/12/2018.4 Nghiên cứu Tôn giáo. Số 12 - 2018nhiều di sản văn hóa tồn tại đến ngày hôm nay. Tất cả những nền vănminh đó đều lưu giữ những thành tố văn hóa có thể minh chứng chovai trò của TGTN từ giai đoạn sơ khai. Từ Kim Tự Tháp ở Ai Cập đếnđền Pathenon ở Hy Lạp, từ Thánh đường La Mã ở Roma đến đềnKhajuraho ở Ấn Độ, từ điệu múa Nagapatinam ở Ấn Độ đến vũ nữApsara ở Cambodia, v.v… Tất cả đều là những tinh hoa văn hóa mànền văn minh nhân loại đã tạo ra để phục vụ cho các mục đích có liênquan đến TGTN. Ngay từ thời cổ đại, các nhà thông thái1 từ Aristote, Plato, Socrateở châu Âu đến Khổng Tử, Lão Tử ở châu Á đã vận dụng các quanđiểm thần học, triết học, mỹ học cổ đại để lý giải về những gì họ quansát được trong đời sống tự nhiên và xã hội. Những lý giải của họ gợimở cho chúng ta vai trò của đời sống tinh thần, đặc biệt là vai trò củaTGTN đối với con người. Cho đến nay, các quan điểm học thuật đóvẫn còn nguyên giá trị nhưng nền khoa học của nhân loại đã tiếnnhững bước dài. Bên cạnh các hướng nghiên cứu chuyên sâu về từngtôn giáo, như: Kitô giáo, Phật giáo, Islam giáo,… Nhân học tôn giáo làmột trong những bộ môn khoa học xem xét các vấn đề có liên quanđến TGTN. 1. Khái quát về TGTN từ góc nhìn Nhân học tôn giáo Có nhiều cách giải thích khác nhau về TGTN nhưng mỗi quanđiểm lại dựa trên những hướng tiếp cận học thuật khác nhau. Do tôngiáo có ảnh hưởng tới hầu như mọi con người trong xã hội và có mốiquan hệ mật thiết với đời sống tinh thần của nhân loại nên Nhân họctôn giáo là một hướng tiếp cận đa diện nhất trong nền học thuật hiệnđại đối với TGTN. Về mặt từ nguyên, tôn giáo (religion) là một thuậtngữ gốc Latin (religio) mang hàm nghĩa trân trọng những gì linhthiêng, tôn kính đối với thần thánh, là bổn phận của con người trongmối quan hệ mang tính quy ước giữa con người và thần thánh. Trong tiếng Hán, thuật ngữ tôn giáo hay tông giáo (宗教) là “lòngkính tín và giáo điều đối với một hoặc nhiều thần linh; những thựchành và nghi lễ theo một tín ngưỡng nào đó” (Việt Nam từ điển). Tôngiáo vốn bắt nguồn từ chữ tông (宗) và chữ giáo (教) mang hàm nghĩaĐinh Hồng Hải. Tôn giáo và tín ngưỡng từ góc nhìn… 5là dạy lại những gì do tổ tông truyền lại. Từ điển tiếng Việt giải thíchnghĩa của từ tôn giáo có hai nghĩa căn bản như sau: 1) Hình thái ýthức xã hội gồm những quan niệm dựa trên cơ sở niềm tin và sùng báinhững lực lượng siêu tự nhiên quyết định số phận của con người, conngười phải phục tùng và tôn thờ; 2) Hệ thống những quan niệm tínngưỡng một hay những vị thần linh nào đó và những hình thức lễ nghithể hiện sự sùng bái ấy (Hoàng Phê (cb.) 1998, tr. 976). Từ góc độ triết học, các nhà khoa học nổi tiếng như Platon vàHegel cho rằng, tôn giáo là sức mạnh kì bí tồn tại vĩnh hằng đem lạisinh khí cho con người, trong khi Berkeley coi tôn giáo là thuộc tínhvốn có của ý thức, không phụ thuộc vào khách quan. Tương tự,Thomas dAquin lại xác định tôn giáo chính là niềm tin và ...