Tự sự hậu thực dân: lịch sử và huyền thoại trong Mẫu thượng ngàn của Nguyễn Xuân Khánh_2

Tự sự về quá khứ luôn là cuộc hòa giải bất tận giữa tính mạch lạc của tiến trình lịch sử và tính hư cấu của tác phẩm văn chương
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Tự sự hậu thực dân: lịch sử và huyền thoại trong "Mẫu thượng ngàn" của Nguyễn Xuân Khánh_2Tự sự hậu thực dân: lịch sử vàhuyền thoại trong Mẫu thượngngàn của Nguyễn Xuân Khánh Tự sự về quá khứ luôn là cuộc hòa giải bất tận giữa tính mạch lạc của tiến trìnhlịch sử và tính hư cấu của tác phẩm văn chương. Qua đề tài lịch sử, nhà văn vừa phảitái hiện quá khứ vừa tạo lập thế giới nghệ thuật, đáp ứng đ ược mặt bằng hiểu biết lịchsử của người đọc đồng thời với nhu cầu lạ hóa của sáng tạo nghệ thuật. Sau Hồ QuýLy(1), lấy bối cảnh giao thời s ơ khởi cho sự tiếp xúc Đông – Tây ở Việt Nam làm bệ đỡcho việc khám phá quá khứ dân tộc, Mẫu thượng ngàn(2) đã tiếp tục khẳng định nhữngđóng góp của Nguyễn Xuân Khánh ở đề tài lịch sử. Bài viết đặt một góc nhìn Mẫuthượng ngàn từ lý thuyết hậu thực dân và lý thuyết tự sự học, nhằm tìm hiểu biểu hiệncủa tự sự hậu thực dân ở một trường hợp tiêu biểu của văn học Việt Nam hiện đại. Từđó, trong khả năng có thể, mở con đường tiếp cận bộ phận văn học độc đáo ít đượckhai vỡ này: văn học Việt Nam hậu thuộc địa(3). 1. Chủ nghĩa hậu thực dân (postcolonialism) hầu như chưa được giới thiệu vànghiên cứu ở Việt Nam dù Việt Nam được coi là một đất nước có những biểu hiện hậuthực dân/ thuộc địa tiêu biểu. Đơn giản nhất, hậu thực dân là thời gian sau khi các thuộcđịa giành được độc lập dân tộc. The American Heritage Dictionary định nghĩa: “hậuthực dân: thuộc về, liên quan đến, hoặc khoảng thời gian tiếp sau sự thiết lập nền độc lậpở một thuộc địa”(4). Song từ phong trào giải phóng dân tộc và sự vươn lên của thế giớithứ ba, với tất cả sự đa dạng của hoàn cảnh hậu thuộc địa cũng như sự phát triển phongphú của các lý thuyết đương đại, nhất là giải cấu trúc, chủ nghĩa Marx phương Tây, chủnghĩa nữ quyền và đặc biệt, hậu hiện đại, ngành nghiên cứu hậu thực dân (postcolonialstudies) đã mở rộng dần sự quan sát của mình. Đến giữa thập niên 90 của thế kỷ trước,Helen Gilbert và Joanne Tompkins đã có thể quan niệm: “thuật ngữ chủ nghĩa hậu thựcdân (postcolonialism) – theo nghĩa khắt khe của từ nguyên - thường xuyên bị hiểu lầm làkhái niệm chỉ thời gian, có nghĩa là thời gian sau khi chấm dứt chủ nghĩa thực dân, hoặcthời gian sau ngày độc lập về chính trị khi mà một xứ sở thoát khỏi sự thống trị nhờ sựphá vỡ thể chế bởi nhà nước khác. Chủ nghĩa hậu thực dân không phải là một chuỗi mụcđích luận giản đơn thay thế chủ nghĩa thực dân mà là một cuộc giao chiến với/ và tranhluận của các diễn ngôn hậu thực dân, cấu trúc quyền lực, và phân tầng xã hội... Vì vậy,một lý thuyết về hậu thực dân phải hồi đáp nhiều hơn đối với việc kiến tạo hậu-độc lậpthuần túy biên niên, và hồi đáp nhiều hơn chính những kinh nghiệm rời rạc của chủnghĩa đế quốc”(5). Trong các nghiên cứu về hậu thực dân, văn học luôn có một vị trí đặc biệt. RobertJ.C. Young cắt nghĩa điều này như sau: “Không giống với nhiều khoa học hàn lâm khác,như là sử học hay xã hội học, điểm đặc biệt của thuyết hậu thực dân là sự kết hợp nhữngphân tích giữa tiến trình lịch sử khách quan với kinh nghiệm chủ quan của người đã trảiqua chúng. Nó cho thấy tại sao văn học lại thường xuyên có tầm quan trọng đối với hậuthực dân, bởi văn học, trên hết là tiểu thuyết, là hình thức của sự viết nhuần nhuyễn nhấtnối kết đồng thời giữa chủ quan với khách quan. Sự am hiểu và gắn kết của kinh nghiệmchủ quan về các tiến trình khách quan, những cách thức để khám phá con người bìnhthường, là phổ biến đối với tác phẩm của những nhà văn chống thực dân và hậu thực dântiêu biểu nhất”(6). Một truyền thống diễn giải được khởi đi từ Frantz Fanon cho đếnHomi K. Bhabha như cách mà Young chỉ ra, đã không làm cho việc nhìn nhận văn họchậu thực dân trở nên khô cứng, giáo điều, mà trái lại, giúp phát lộ những thế năng màvăn học có được nhờ sự kết hợp giữa cá tính nhà văn và sự đa dạng của các môi trườnghậu thực dân/ thuộc địa. Hậu thực dân trong văn học, vì vậy, thường khi là một kháiniệm có tính lịch sử văn học hơn là lý luận văn học mà việc nghiên cứu nó trước nhất sẽcung cấp những kết quả có tính khu vực học sau đó là các tham góp về mặt lý thuyếttrong viễn tượng có sự tương tác với các lý thuyết đương đại khác, như một cách nói củaBhabha, “không gian hậu thuộc địa thời gian hậu hiện đại”, ở các phương diện cơ bảncủa nó: diễn ngôn hậu thực dân, tri thức và quyền lực, trong và ngoài, lề và đáy, chủnghĩa quốc gia, lưỡng diện, lai ghép,... Với tự sự hậu thực dân, tái tạo quá khứ luôn làcuộc hồi đáp không ngừng giữa tính khách quan của lịch sử và ý đồ của nhà tiểu thuyết,làm thành đặc trưng cơ bản nhất của bộ phận văn học này. Theo đó, viết không còn làthăm dò cái chưa biết mà viết là để giải mã cái đã biết, không phải là thăm dò cái xa lạmà để diễn giải và diễn giải khác về cái quen thuộc(7). Nghiên cứu chủ nghĩa hậu thựcdân nói chung và văn học hậu thực dân ở Việt Nam nói riêng, theo đó, ngoài ý nghĩa vềmặt Việt học, rộng ra là Đông phương học, bởi tính chất tiêu biểu của các quá trình ...