Văn hoá và tộc người - 1

Đặt mấy chữ “dân chủ làng - xã” vào ngoặc kép, vì đâykhông phải là dân chủ theo nghĩa thường dùng, không phải làmột biểu hiện, chẳng hạn, của chế độ chính trị ra đời từ cuộccách mạng tư sản bên Âu - Mỹ.Cũng có thể nghĩa rằng “dân chủ làng - xã” là dấu tích, dùmờ nhạt thôi, còn sót lại từ thời công xã nông thôn: thể chế nàyvẫn tồn tại cách đây chưa lâu, dưới một dạng còn dễ nhận ra,trong một số xã hội ở ta, ví như nhiều tộc Thượng cư trú dọcTrường Sơn và...
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Văn hoá và tộc người - 1 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI câi sèng vµ câi chÕt trongquan niÖm cæ truyÒn cña ngÖêi MÖêng “§ªm nay Ngµy nµy T«i dËy KÓ chuyÖn xöa cho ngöêi nghe Nãi vÌ xöa cho ngöêi hay Mai sau Cã ngµy ¨n c¬m uèng röîu Ngöêi kh¸c chuyÖn cïng ®êi...” (Më ®Çu mo §Î ®Êt ®Î nöíc: lêi bè Mo nãi víi ngöêi chÕt) Trong khu«n khæ cuéc vËn ®éng c¶i c¸ch phong tôc tËpqu¸n, mét mÆt quan träng cña c«ng t¸c v¨n hãa ë miÒn nói,nh÷ng ®ång chÝ l·nh ®¹o c¸c cÊp, mµ chóng t«i cã dÞp tiÕp xóctrªn ®Þa bµn Möêng (Hßa B×nh), ®Òu ®Æc biÖt quan t©m ®Õn viÖcc¶i t¹o tËp tôc ma chay vµ cöíi xin. C¶i c¸ch tang lÔ cßn ®öîc coiträng h¬n c¶i c¸ch h«n lÔ. Thùc vËy, trong sinh ho¹t t«n gi¸o vµx· héi cæ truyÒn cña ngöêi Möêng, ma chay lµ dÞp g©y tèn kÐmnhiÒu nhÊt: tèn tiÒn cña, tèn søc ngöêi, tèn th× giê. Ch¼ng nh÷ngthÕ, nh×n döíi gãc ®é chèng mª tÝn vµ gi¸o dôc chñ nghÜa v« 9 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂIthÇn, tang lÔ lµ mét trong nh÷ng nghi lÔ t«n gi¸o “®Ëm ®Æc” cñangöêi Möêng, lµ h×nh th¸i kh¸ tËp trung cña mª tÝn dÞ ®oan cætruyÒn. Nhöng, nhö mäi nghi lÔ lín cña bÊt cø d©n téc nµo, tanglÔ Möêng cßn thÓ hiÖn, trªn lÔ tiÕt, nh÷ng quan niÖm vò trô vµnh©n sinh quen thuéc cña d©n téc. Dï kh«ng thiÕu chç lÖch l¹c,c¸c quan niÖm Êy ®· b¾t rÔ l©u ®êi vµo t©m kh¶m cña ngöêiMöêng, lµ chÊt liÖu gãp phÇn x©y dùng nªn c¸i mµ nhiÒu nhµd©n téc häc gäi lµ “mèi céng c¶m” cña mét d©n téc. Kh«ng thÓnhÊt ®¸n xãa bá tÊt c¶ b»ng biÖn ph¸p hµnh chÝnh. Bªn c¹nhnh÷ng quan niÖm lçi thêi, nh÷ng tËp tôc l¹c hËu, tang lÔ Möêngcßn bao hµm nhiÒu gi¸ trÞ tiÕn bé cña di s¶n v¨n hãa d©n téc, mµngöêi Möêng hiÖn nay mong kÕ thõa vµ ph¸t huy mét c¸ch h÷uÝch trªn böíc ®öêng x©y dùng chñ nghÜa x· héi. Mèi t×nh g¾n bãngöêi sèng còng nhö ngöêi chÕt víi ®Êt, nöíc, xãm, möêng(1) -böíc ®Çu cña t×nh yªu nöíc, tinh thÇn chèng ¸p bøc to¸t ra tõmét sè lÔ ca, chØ lµ vµi tØ dô gi÷a nhiÒu tØ dô kh¸c. CÇn xãa bá nh÷ng g× vµ gi÷ l¹i nh÷ng g×? §ã lµ c©u hái mµmét sè ®ång chÝ ë Hßa B×nh ®· nªu lªn khi trao ®æi víi chóng t«i.Qua bµn b¹c, c¸c ®ång chÝ còng nhÊt trÝ víi chóng t«i r»ng, tröíckhi quyÕt ®Þnh xãa bá hay gi÷ l¹i, viÖc tröíc m¾t râ rµng lµ ph¶it×m hiÓu xem cã “nh÷ng g×”. NghÜa lµ ph¶i ®iÒu tra d©n téc häcvÒ tang lÔ, kh«ng nh÷ng ghi chÐp tØ mØ c¸c lÔ tiÕt, mµ cßn th«ngqua lÔ tiÕt rót ra nh÷ng quan niÖm vµ kh¸i niÖm Èn n¸u bªnsau. Trªn c¬ së hiÓu biÕt ®ã, c¸c ®ång chÝ ë Hßa B×nh sÏ cïngnh©n d©n Möêng gi¶i quyÕt thÝch ®¸ng vÊn ®Ò “xãa bá nh÷ng g×vµ gi÷ l¹i nh÷ng g×”. Chóng t«i tin töëng nhö vËy. Tµi liÖu ng¾nnµy chØ nh»m gãp phÇn rÊt nhá vµo c«ng t¸c “g¹n ®ôc kh¬itrong” cña c¸c ®ång chÝ ë Hßa B×nh, b»ng c¸ch tr×nh bµy l¹inh÷ng quan niÖm cæ truyÒn cña ngöêi Möêng vÒ “câi sèng” vµ“câi chÕt”, trong chõng mùc chóng t«i th¨m dß ®öîc qua kh¶o s¸t10 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂItang lÔ. VÊn ®Ò nµy chöa ®öîc nh÷ng ngöêi nghiªn cøu d©n técMöêng tröíc kia ®Ò cËp ®Õn(2). “Câi sèng” vµ “câi chÕt” nãi ®©ykh«ng ph¶i lµ nh÷ng thµnh phÇn cña mét häc thuyÕt trõu töîngvÒ vò trô vµ nh©n sinh, kÕt qu¶ tö biÖn cña mét tÇng líp t¨ngl÷. Chóng t«i chØ muèn nãi ®Õn thÕ giíi cña ngöêi sèng vµ thÕgiíi dµnh cho tinh linh, trong quan niÖm d©n gian cña ngöêiMöêng tröíc ®©y, råi tõ ®ã t×m hiÓu sè phËn cña linh hån khi conngöêi ®· t¾t thë, nh÷ng böíc ®öêng cña linh hån tõ “câi sèng”®Õn “câi chÕt”. Con ®öêng Êy biÓu hiÖn qua c¸c lÔ tiÕt tang ma.Tuy nhiªn, trong giíi h¹n cña mét bµi t¹p chÝ, chóng t«i sÏkh«ng miªu t¶ c¸c lÔ tiÕt nèi tiÕp nhau, mµ chØ hy väng r»ng diÔnbiÕn c¬ b¶n nhÊt cña ®¸m tang Möêng sÏ lé phÇn nµo qua viÖctr×nh bµy c¸c quan niÖm(3). LÇn l¹i nh÷ng trang sæ tay ghi chÐp trªn thùc ®Þa qua c¸ccuéc kh¶o s¸t cïng nhau tiÕn hµnh tõ n¨m 1964 cho ®Õn nay,chóng t«i kh«ng nÐn ®öîc båi håi khi nhí ®Õn nh÷ng “bè”, nh÷ng“mÕ”, nh÷ng ®ång chÝ, tuy chØ gÆp gì trªn c¸c chÆng ®öêng ®iÒnd·, nhöng ®· kh«ng ngÇn ng¹i dµnh th× giê gi¶i cho chóng t«imét ®o¹n “mo” tèi nghÜa, thªm cho chóng t«i mét hiÓu biÕt côthÓ(4). Trong qu¸ tr×nh chØnh lý vµ ph©n tÝch tµi liÖu, chóng t«i®· nhiÒu lÇn tham kh¶o thùc tiÔn cña c¸c d©n téc kh¸c. Nh÷nglÇn ®ã, nhiÒu b¹n ®ång nghiÖp ®· sèt s¾ng cho phÐp chóng t«i södông kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c b¹n, kÓ c¶ mét sè tµi liÖu chöahÒ c«ng bè, ®Ó tiÖn ®èi chiÕu, so s¸nh. §èi víi chóng t«i, th¸i ®év« tö ®ã lµ mét tÊm gö¬ng vÒ tinh thÇn khoa häc vµ hîp t¸c x·héi chñ nghÜa. Xin c¸c b¹n nhËn ë ®©y lêi c¶m ¬n ch©n thµnh cñachóng t«i(5). NÕu qu¶ thùc, nhö chóng t«i nghÜ, kh¸i niÖm “linh hån” lµh¹t nh©n cña mäi tö töëng t«n gi¸o, th× tang lÔ ¾t ph¶i lµ biÓuhiÖn râ nÐt nhÊt cña kh¸i niÖm Êy. V× ma chay lµ g×, nÕu kh«ng 11 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂIph¶i lµ gi¶i ph¸p cao nhÊt vµ cuèi cïng - gi¶i ph¸p tèi chung -mµ mét céng ®ång thÓ ngöêi sèng ®öa ra ®Ó khu«n xÕp sè phËncña linh hån mét thµnh viªn. TiÕ ...