Văn hoá và tộc người - 4

Cơ cấu tổ chức của làng Việt cổ truyền ở Bắc Bộ.Tìm hiểu làng Việt cổ truyền, dù cố tình tự hạn chế lạitrong vùng đồng bằng và trung du Bắc Bộ, và chủ yếu trongphạm vi cho phép của tài liệu điền dã dân tộc học, là một conđường dài, trên đó tôi đang cố đi nốt chặng đầu: chặng tập hợptài liệu. Trong hoàn cảnh ấy, không thể đưa ra một mô thứcchung, càng không thể trình bày những biến thể khác nhau tạinhững khu vực khác nhau....
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Văn hoá và tộc người - 4 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI “D©n chñ lµng - x·” §Æt mÊy ch÷ “d©n chñ lµng - x·” vµo ngoÆc kÐp, v× ®©ykh«ng ph¶i lµ d©n chñ theo nghÜa thöêng dïng, kh«ng ph¶i lµmét biÓu hiÖn, ch¼ng h¹n, cña chÕ ®é chÝnh trÞ ra ®êi tõ cuécc¸ch m¹ng tö s¶n bªn ¢u - Mü. Còng cã thÓ nghÜa r»ng “d©n chñ lµng - x·” lµ dÊu tÝch, dïmê nh¹t th«i, cßn sãt l¹i tõ thêi c«ng x· n«ng th«n: thÓ chÕ nµyvÉn tån t¹i c¸ch ®©y chöa l©u, döíi mét d¹ng cßn dÔ nhËn ra,trong mét sè x· héi ë ta, vÝ nhö nhiÒu téc Thöîng cö tró däcTröêng S¬n vµ trªn T©y Nguyªn. Nhöng nÒn “d©n chñ lµng - x·” s¾p bµn ®©y lµ mét ®Æc®iÓm cña mét téc ngöêi ViÖt (hay Kinh) trong thêi rÊt gÇn ta(tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m), t«i muèn nãi téc ngöêi chñ thÓ(1)mµ nÕp sèng ®· ph¸t triÓn kh¸ cao. Cho nªn viÖc cÇn lµm tröíccã lÏ lµ nh¾c l¹i vµi nhËn xÐt mµ ngöêi viÕt ®· cã dÞp ®öa ra,quanh c¬ cÊu kinh tÕ vµ x· héi cña lµng ViÖt gäi lµ “cæ truyÒn”(2)ë B¾c Bé. XÐt cho cïng, tÊt c¶ nh÷ng g× s¾p tr×nh bµy Ýt nhiÒu ®·®öîc nãi lªn tõ tröíc råi(3). Nhöng, trong tröêng hîp nµy, nh¾cl¹i chuyÖn cò, döíi mét d¹ng cã phÇn míi, chÝnh lµ nh»m t« cho 363 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI®Ëm h¬n c¸i mµ t«i muèn gäi lµ nÒn “d©n chñ lµng - x·”. Sau ®©y lµ mÊy nhËn xÐt më ®Çu 1. Qu¸ tr×nh tö h÷u hãa ruéng ®Êt c«ng ë B¾c BédiÔn ra qu¸ chËm ch¹p Cø b¸m vµo sö viÕt cò, th× ®iÒu cô thÓ biÕt ®öîc tröíc tiªn,mµ cã liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh võa nãi, lµ sù kiÖn nµy: trong thÕkû XII, döíi triÒu Lý, c¸c vua ThÇn T«ng vµ Anh T«ng ®· bènlÇn xuèng chiÕu, nh»m gi¶i quyÕt c¸c cuéc tranh chÊp ruéng ®Êttö, hay ®öa ra mét thÓ thøc quy ®Þnh viÖc mua b¸n ruéng ®Êtgi÷a tö nh©n vµ tö nh©n(4). Qua c¸c thÕ kû sau, cßn mét sè sùkiÖn kh¸c còng cã liªn quan ®Õn ®Êy(5). Nhöng ph¶i chê ®Õngi÷a thÕ kû XVIII th× míi cã mét chÝnh quyÒn ®Çu tiªn chñtrö¬ng ®¸nh thuÕ c¶ vµo ruéng ®Êt tö: chÝnh quyÒn cña chóaTrÞnh(6). Vµ ®Õn ®Çu thÕ kû sau (thÕ kû XIX), qua nh÷ng ®Þa b¹Gia Long cßn sãt l¹i ®Õn nay, th× phÇn lín ruéng ®Êt cña ®a sèx· ViÖt ë B¾c Bé, ®Æc biÖt trªn tam gi¸c ch©u s«ng Hång ®· lµruéng ®Êt tö. Thùc ra, bÊy giê ruéng ®Êt c«ng ®©u ®· mÊt h¼n:vÊn ®Ò nµy chØ ®öîc hoµn toµn gi¶i quyÕt dÇn döíi thêi cñachóng ta, qua cuéc c¶i c¸ch ruéng ®Êt (1953 - 56)(7). NÕu ta vò ®o¸n chän thÕ kû XII lµm mèc ®Çu vµ ®Çu thÕkû XIX lµm mèc cuèi cho qu¸ tr×nh tö h÷u ho¸ ruéng ®Êt c«ngë B¾c Bé(8), th× ph¶i nãi r»ng qu¸ tr×nh Êy ®· diÔn ra mét c¸chqu¸ ö chËm ch¹p: h¬n s¸u thÕ kû. Trong tröêng hîp nöíc Anhch¼ng h¹n, hÇu hÕt ®Êt trång trät ®· tõ c«ng biÕn thµnh tö trongvßng cã mét thÕ kû . TÊt nhiªn, ë ®©y cã søc xóc t¸c m¹nh cñatõng líp tö s¶n Anh míi h×nh thµnh nhöng ®· ho¹t ®éng ngo¹ithö¬ng. §iÒu kiÖn ®ã hoµn toµn v¾ng mÆt ë nöíc ta trong suèth¬n s¸u thÕ kû nãi trªn. Theo t«i, cã thÓ xem ®Êy lµ nguyªn nh©nchÝnh khiÕn cho qu¸ tr×nh tö h÷u ruéng ®Êt c«ng ë B¾c Bé diÔn364 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂIra theo mét tèc ®é chËm ch¹p ®Õn thÕ. 2. HiÖn töîng ph©n ho¸ giai cÊp hiÖn lªn qu¸ nh¹tnhßa Cã thÓ nghÜ r»ng ®Êy chØ lµ hÖ qu¶ cña ®iÒu võa nãi quanhËn xÐt thø nhÊt. DiÔn ®¹t cho ng¾n gän t×nh h×nh kinh tÕ – x·héi cña n«ng th«n ViÖt ë B¾c Bé ngay tröíc C¸ch m¹ng th¸ngT¸m, tèt nhÊt lµ b»ng mét vµi con sè ®öîc s¬ kÕt qua C¶i c¸chruéng ®Êt: Tõ c¸c sè liÖu trªn, Ýt nhÊt cã thÓ läc ra hai ®iÒu, nãi cho®óng h¬n lµ hai mÆt kh¸c nhau cña mét hiÖn töîng chung: 365 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI - Tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, ®a sè hé n«ng d©n tronghÇu hÕt lµng ViÖt ë B¾c Bé ®· thùc sù lµm chñ ruéng ®Êt. C¸ché ®Þa chñ, nghÜa lµ thuéc thµnh phÇn bãc lét, ®· ®µnh! C¸c hétrung n«ng, vèn c¬ b¶n kh«ng bãc lét ai nhöng kh«ng bÞ ai bãclét, còng vËy. §Õn nh÷ng hé bÇn n«ng, tøc nh÷ng hé bÞ bãc lét,còng cã ruéng ®Êt tö (xem l¹i c¸c sè liÖu trªn). Cã ®iÒu ®Êt tö cñabÇn n«ng qu¸ Ýt (mçi hé chØ n¾m tõ vµi sµo ®Õn mét mÉu), nªntõng hé, ngoµi viÖc trùc canh ruéng ®Êt tö cña m×nh (vµ höëngtoµn bé kÕt qu¶ lao ®éng Êy) cßn ph¶i chÞu bÞ bãc lét: lÜnh canhcña nh÷ng ngöêi thõa diÖn tÝch, thöêng lµ ®Þa chñ, vµ nép t« chohä (nép nöa tæng sè thu ho¹ch). Nhö vËy, hÇu hÕt mäi hé tronglµng, dï bãc lét hay bÞ bãc lét, ®Òu lµ chñ ruéng ®Êt(11); - DÇu vËy, trong n«ng th«n ViÖt ë B¾c Bé tröíc C¸ch m¹ngth¸ng T¸m, kh«ng mÊy ai n¾m ®öîc trong tay mét diÖn tÝch töh÷u tö¬ng ®èi lín: tuyÖt ®¹i ®a sè hé ®Þa chñ (86%) cã nhiÒu nhÊtlµ mçi hé 20 mÉu (chöa ®Çy bÈy hÐcta). Cïng thêi, t×nh h×nh ëNam Bé kh¸c h¼n thÕ, mµ nguyªn nh©n chÝnh, theo t«i lµ chÝnhs¸ch cña c¸c chóa NguyÔn trong qu¸ tr×nh lÊn chiÕm miÒn ®Êtnay lµ Nam Bé (tõ gi÷a thÕ kû XVII ®Õn gi÷a thÕ kû XVIII)(12).TÊt nhiªn, cßn ph¶i chê tµi liÖu vµ sè liÖu cña c¸c nhµ nghiªncøu lµm viÖc t¹i chç. Dï sao, cã thÓ nãi ngay mét ®iÒu: tröícC¸ch m¹ng th¸ng T¸m, hiÖn töîng ph©n hãa giai cÊp n«ng th«nNam Bé, ®Æc biÖt ë miÒn T©y, ® ...