Văn học Chăm với một cái nhìn toàn cảnh

Bài viết là một tiểu luận phác thảo toàn cảnh văn học Chăm qua các nội dung chính: Thành tựu về sưu tầm và nghiên cứu văn học Chăm; Các đặc trưng văn học và sinh hoạt văn học Chăm; Hai thời kỳ lịch sử của văn học Chăm; Văn học Chăm hiện đại. Từ đó, người đọc có thể nhận thấy người Chăm sở hữu một nền văn học phong phú, mang đậm bản sắc dân tộc, và có những đóng góp đặc sắc vào nền văn học chung của dân tộc Việt Nam.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Văn học Chăm với một cái nhìn toàn cảnh18 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 VAÊN HOÏC CHAÊM, MOÄT CAÙI NHÌN TOAØN CAÛNH Inrasara* I. Daãn luaän I.1. Vaên hoïc Chaêm ôû ñaâu? Vaøo cuoái theá kyû II sau Coâng nguyeân, vöông quoác Champa – luùc aáy ñöôïcgoïi laø Laâm AÁp hay Linyi – ñöôïc thaønh laäp, chaïy doïc töø Harôk Kah Dhei(1) ñeánPanduranga (töø Quaûng Bình ñeán Bình Thuaän ngaøy nay). Qua nhöõng böôùc thaêngtraàm cuûa lòch söû, bieân giôùi cuûa ñaát nöôùc bò thu heïp daàn veà phía nam ñeå sau ñoùbieán maát haún vaøo ñaàu theá kyû XIX. Maëc duø Champa, sau möôøi baûy theá kyû toàn taïikhoâng coøn nöõa, nhöng neàn vaên minh-vaên hoùa Champa vaãn coøn ñoù. Vaø cuøng coùmaët vôùi noù laø non 20 vaïn daân Chaêm ñang sinh soáng raûi raùc khaép mieàn Trungvaø Nam Vieät Nam.(2) Ngöôïc doøng lòch söû, caàn nhaän roõ raèng Champa khoâng phaûi laø moät thöïc theånhaát thoáng, nhö ta quan nieäm veà moät quoác gia ngaøy nay, maø laø töø nhieàu khu vöïcñòa lyù-vaên hoùa hôïp laïi. Do ñoù söï suïp ñoå cuûa vöông trieàu AÁn Ñoä giaùo sau khi LeâThaùnh Toâng chieám Vijaya (thaønh Ñoà Baøn) vaøo naêm 1471 khoâng ñoàng nghóa vôùisöï bieán maát cuûa vöông quoác Champa. “Moät khi mieàn baéc bò rôi vaøo tay cuûa ÑaïiVieät, vöông quoác Champa vaãn coøn tieáp tuïc hieän höõu nhöng bò thu heïp laïi ôû mieànnam naèm treân laõnh thoå cuûa tieåu vöông quoác Kauthara vaø Panduranga, nôi maøngöôøi daân coù baûn chaát raát laø hieáu ñoäng, luoân luoân ñoøi töï trò vaø ñoâi luùc coøn tìmcaùch taùch rôøi ra khoûi lieân bang Champa ñeå taïo cho mình moät quoác gia ñoäc laäp”.(3) Mieàn baéc suïp ñoå ñaùnh daáu söï suy thoaùi cuûa daáu aán vaên hoùa AÁn Ñoä giaùo trongcoäng ñoàng Champa, thay vaøo ñoù laø söï troãi daäy cuûa vaên hoùa baûn ñòa cuûa mieàn nam:Tieáp nhaän truyeàn thoáng cuõ ñoàng thôøi hoøa troän vôùi yeáu toá vaên hoùa Hoài giaùo keå töøtheá kyû XVII ñeå taïo neân moät saéc thaùi vaên hoùa môùi, phong phuù vaø ñoäc ñaùo. Chính ôû thôøi ñoaïn naøy cuûa lòch söû Champa – cuï theå hôn laø thôøi Po Rome(trò vì 1627-1651) – chöõ Chaêm ñöôïc hình thaønh qua tieáp nhaän chöõ Chaêm coåtöøng coù maët treân bia Ñoâng Yeân Chaâu (thuoäc heä thoáng bia Traø Kieäu) töø cuoái theákyû thöù IV ñöôïc ghi nhaän laø thöù chöõ baûn ñòa xuaát hieän sôùm nhaát ôû Ñoâng NamAÙ. Ñoù laø loaïi chöõ ñöôïc vay möôïn töø mieàn Nam AÁn Ñoä, qua nhieàu quaù trình caûibieán ñeå trôû thaønh chöõ thoâng duïng Akhar thrah ngaøy nay.(4) Vaø qua loaïi chöõ naøyôû caùc vaên baûn cheùp tay, ngöôøi ta tìm thaáy caùc tröôøng ca, truyeàn thuyeát, thaànthoaïi, ca dao, hay caùc baøi vieát veà phong tuïc, toân giaùo, veà giaùo huaán, v.v… Nghóa laø caû moät kho vaên baûn quyù giaù. I.2. Ñaâu laø taùc phaåm vaên chöông? Trong kho baùu vaên baûn aáy, ñaâu thuoäc phaïm truø vaên chöông? Vaên chöôngcoù theå laø baûn tuïng ca thaùnh thaàn trong coõi sieâu vieät hay chæ noùi veà sinh hoaïtthöôøng nhaät cuûa chò thôï deät, anh noâng daân; coù theå môû ra moät vieãn töôûng thieân* Thaønh phoá Hoà Chí Minh.Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 19ñaøng traàn gian hay tieác nuoái moät thôøi ñaõ maát; haùt ca veà kyø tích oanh lieät cuûamoät daân toäc hay chæ muoán caûm thoâng vôùi moät tröôït ngaõ cuûa sinh theå yeáu ñuoái;khai phaù vaøo vuøng tö töôûng u uyeân hay chæ muoán naém baét moät caùi ñeïp ñôn giaûnthoaùng qua; phoâ baøy caùi thieän hay toá giaùc caùi aùc; xaõ hoäi hay töï nhieân; saâu laénghay thanh thoaùt; voøng vo hay tröïc dieän. Duø gì thì gì vaên chöông phaûi lay ñoängtim ta, thöùc giaác trí ta qua caùi ñeïp cuûa lôøi. Trong taát caû vaên baûn cheùp tay hay caùc saùng taùc truyeàn mieäng naøy, ta seõcoá gaéng xaùc ñònh phaïm vi cuûa vaên hoïc vöøa phuø hôïp vôùi quan nieäm chung (tínhphoå quaùt) vöøa phuø hôïp vôùi caùch nghó cuûa ngöôøi Chaêm (neùt ñaëc tröng). Tính phoåquaùt, ñoù laø vieäc caên cöù vaøo hai tieâu chuaån ñeå xaùc ñònh taùc phaåm vaên hoïc, khubieät chuùng vôùi caùc loaïi vaên baûn thuoäc lónh vöïc khaùc: chuû ñích vaø caùch theá dieãn taû.Trong taùc phaåm vaên hoïc, chuû ñích laøm vaên luoân luoân ñöôïc ñaët leân haøng ñaàu, maëcduø chuû ñích trình baøy tö töôûng hay theå hieän söï vieäc khoâng haún laø ñieàu thöù yeáu. Nhö vaäy, coù theå keå nhöõng vaên baûn sau ñaây naèm trong kho taøng vaên hoïcChaêm: Taát caû saùng taùc treân bia kyù Chaêm töø theá kyû thöù IV ñeán theá kyû XVII.Caùc söû thi (akayet) noåi tieáng cuûa daân toäc Chaêm, nhöõng tröôøng ca vaø truyeän thô(ariya), nhöõng baøi thô ngaén, gia huaán ca… Truyeän coå (dalikal), tuïc ngöõ (panwôcyaw), ca dao (panwôc pañit), daân ca (kadha paran dauh)… Ñaëc bieät laø caùc baøica lòch söû hay tuïng ca (damnöy) ñöôïc haùt trong leã Rija. ...