Doanh nghiệp nhà nước và bí ẩn quản trị

Tại sao lại cần các DNNN? Tạm loại ra ngoài câu chuyện DNNN thì hiệu quả hơn hay kém hiệu quả hơn các DN tư nhân, nền kinh tế thị trường luôn luôn gắn liền với khái niệm tư hữu và vì thế, các bên tham gia chính của nó phải là các DN tư nhân. Vậy tại sao các nền kinh tế thị trường, ngay cả các nền kinh tế thị trường phát triển, vẫn cần có DNNN? Vấn đề này thường được giải thích bằng một số yếu tố sau: • Độc quyền tự nhiên: Có một số...
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Doanh nghiệp nhà nước và bí ẩn quản trịDoanh nghiệp nhà nước và bí ẩn quản trịTại sao lại cần các DNNN?Tạm loại ra ngoài câu chuyện DNNN thì hiệu quả hơn hay kém hiệu quả hơncác DN tư nhân, nền kinh tế thị trường luôn luôn gắn liền với khái niệm tưhữu và vì thế, các bên tham gia chính của nó phải là các DN tư nhân. Vậy tạisao các nền kinh tế thị trường, ngay cả các nền kinh tế thị trường phát triển,vẫn cần có DNNN? Vấn đề này thường được giải thích bằng một số yếu tốsau:• Độc quyền tự nhiên: Có một số ngành công nghiệp mà đặc điểm của nó làtình trạng tối ưu là độc quyền. Vấn đề của độc quyền là ở chỗ giá cả mà nhàđộc quyền tính sẽ luôn cao hơn mức cạnh tranh và sản lượng cung cấp íthơn. Vì thế, nhiều khi nhà nước muốn có các DNNN “chốt” trong nhữngngành này để đảm bảo không xảy ra chuyện DN tư nhân trở nên độc quyềnvà dựa vào đó “bóp cổ” người tiêu dùng.• Thất bại của thị trường vốn: Có một số ngành công nghiệp “tiên phong”đòi hỏi nhiều vốn và mức độ rủi ro cao khiến việc huy động vốn tư nhân quathị trường vốn là không khả thi.• Ngoại ứng: Các nhà đầu tư tư nhân không muốn đầu tư vào những ngànhmà lợi ích của nó lan tỏa sang nhiều ngành khác trong khi họ không thuđược phí từ sự lan tỏa này.• Công bằng xã hội: Khu vực tư nhân nhiều khi không chịu vươn tới các khuvực nghèo đói, vùng sâu vùng xa vì lợi nhuận thấp. Vì thế phải có cácDNNN làm việc này để đảm bảo quyền tiếp cận dịch vụ và tiện ích tối thiểucủa công chúng.Trên lý thuyết, các vấn đề trên đều có thể giải quyết được mà không cầnphải có DNNN. Ví dụ vấn đề công bằng xã hội có thể giải quyết bởi các DNtư nhân nếu nhà nước trợ cấp cho các DN này. Nhưng thực tế các giải phápnày đều phải thực thi qua hệ thống chính sách, các cam kết, hợp đồng giữanhà nước và DN tư. Việc thiết kế hệ thống chính sách này hoàn toàn khôngđơn giản và đòi hỏi chi phí giao dịch rất lớn.Các vấn đề chính của DNNNVấn đề lớn nhất của các DNNN hay được nói tới là vấn đề người chủ -người làm thuê (principal - agent problem). Theo định nghĩa, các DNNNđược những cá nhân không sở hữu các DN này lãnh đạo. Với bản chất tư lợi,những “người làm thuê” này sẽ không lãnh đạo DN mà họ làm thuê hiệu quảgiống như khi họ là “người chủ”.Những người làm thuê này sẽ có động cơ để lười biếng, trục lợi cá nhân,thậm chí trộm cắp hoặc tham gia các danh mục đầu tư phiêu lưu nhằmhưởng lợi. Nếu là người chủ thật sự, khả năng rất cao là anh ta sẽ không đầutư vào các lĩnh vực mà anh ta hoàn toàn không am hiểu gì (mặc dù vẫn cómột số ông chủ như vậy và cuối cùng thua lỗ, không còn là ông chủ nữa).Nhưng vì chỉ là người làm thuê, anh ta có thể vẫn liều đầu tư vì anh ta có lợitừ các khoản đầu tư này. Ví dụ đầu tư cho bạn bè, cho đối tác, anh ta sẽ đượchưởng một phần lại quả xứng đáng. Đây có thể là một trong những lý dohàng đầu khi rất nhiều DNNN của Việt Nam đầu tư tràn lan vào các lĩnh vựckhông thuộc phạm vi kinh doanh cốt lõi của họ thời gian qua.Một vấn đề cốt yếu khác thường được nhắc đến là vấn đề “ăn theo” (free-riding). Người chủ trong trường hợp của các DNNN là các công dân và đạidiện bởi bộ máy nhà nước. Trên nguyên tắc, những người chủ này có thểthường xuyên kiểm tra, giám sát “người làm thuê” của họ. Tuy nhiên, việcgiám sát này thường tốn kém, mất thời gian, thậm chí các cá nhân trong bộmáy giám sát có thể được lợi từ chỗ lơ là việc giám sát của mình. Lãnh đạocủa các DNNN có thể hối lộ những người có chức năng giám sát để vô hiệuhóa các cá nhân này và từ đó có thể tự tung tự tác làm bậy.Vấn đề quan trọng thứ ba thường được nhắc đến dưới cái tên “hạn chế mềmvề ngân sách” - theo cách nói của Janos Kornai. Các DNNN là một phần củanhà nước nên họ có thể xin được nhà nước ra tay cứu mỗi khi họ bị thua lỗvà đứng trước khả năng phá sản. Điều này đặc biệt đúng với các DNNN hoạtđộng trong các ngành được coi là xương sống của nền kinh tế và có ảnhhưởng lớn về mặt dân sinh như điện hoặc năng lượng. Ví dụ điển hình đượcnhắc tới trên thế giới là hệ thống “các DN ốm yếu” của Ấn Độ - vốn khôngbao giờ bị phá sản do sự hỗ trợ của chính phủ.Nếu không tư nhân hóa thì làm gì? Những vấn đề được coi là yếu kém của các DNNN tồn tại ngay cả trong một số DN tư nhân. Ví dụ với các DN tư nhân lớn, đã niêmCâu chuyện tư nhân hóa thường được coi là lời yết và có cấu trúc sởgiải cuối cùng cho tình trạng kém hiệu quả của hữu phân tán, vấn đềDNNN. Tuy nhiên điều này không phải bao giờ “người chủ - người làmcũng khả thi về mặt chính trị. Thêm nữa, như ...