GIẢI KIẾN TẠO LÀ GÌ?

Giải kiến tạo (Deconstruction) là khái niệm trung tâm trong toàn bộ tư tưởng và sự nghiệp của nhà triết học Pháp Jacques Derrida, đồng thời cũng là một trong những khái niệm quan trọng nhất của trào lưu tư tưởng hậu hiện đại cuối thế kỷ XX. Sâu xa mà nói, "Deconstruction" được hình thành từ khái niệm "social construct" (Kiến tạo xã hội), một khái niệm thực ra đã thấy có ở Marx trong câu nói nổi tiếng "Con người là tổng hòa các quan hệ xã hội". ...
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
GIẢI KIẾN TẠO LÀ GÌ? GIẢI KIẾN TẠO LÀ GÌ?Ngô Tự LậpKhoa Quốc tế- ĐHQG Hà Nội Giải kiến tạo (Deconstruction) là khái niệmtrung tâm trong toàn bộ tư tưởng và sự nghiệpcủa nhà triết học Pháp Jacques Derrida, đồngthời cũng là một trong những khái niệm quantrọng nhất của trào lưu tư tưởng hậu hiện đạicuối thế kỷ XX. Sâu xa mà nói, Deconstruction được hìnhthành từ khái niệm social construct (Kiến tạoxã hội), một khái niệm thực ra đã thấy có ởMarx trong câu nói nổi tiếng Con người làtổng hòa các quan hệ xã hội. Các nhà triết họcPháp hậu 1968 như Jacques Lacan, LuisAlthusser, Roland Barthes, Michel Foucault…và chính Derrida (xin lưu ý rằng tất cả các tácgiả vừa kể trên đều chịu ảnh hưởng sâu sắccủa chủ nghĩa Marx) đã phát triển khái niệmnày và cho rằng toàn bộ đời sống xã hội, baogồm không chỉ triết học, luật pháp, khoahọc...mà cả chủng tộc, giới tính và thậm chíham muốn của con người cũng chỉ là sản phẩmdo xã hội kiến tạo ra (social construct). Chẳnghạn, quan niệm rằng đàn ông là mạnh mẽ vàsâu sắc, còn đàn bà là yếu ớt, nông cạn (“đànông nông nổi giếng thơi/ Đàn bà sâu sắc nhưcơi đựng trầu”) chẳng qua là hệ quả của xã hộinam quyền. Tương tự như vậy, chúng ta cũngcó thể nói rằng các cặp đối lập như vănminh/dã man, dân gian/bác học, chuyênnghiệp/nghiệp dư…chỉ là kết quả của nhữngquan hệ quyền lực trong những bối cảnh lịchsử nhất định. Nói tóm lại, toàn bộ xã hội loàingười chỉ là tập hợp các kiến tạo xã hội hoặcđôi khi cũng được gọi là kiến tạo văn hoá(cultural constructs). Nhận ra rằng toàn bộ xã hội loài người chỉlà tập hợp các kiến tạo xã hội tưởng chừng đơngiản nhưng lại có một ý nghĩa nhận thức sâusắc. Theo các nhà tư tưởng Giải kiến tạo(Deconstructionists) ở Hoa Kỳ, như J. HillisMiller, Barbara Johnson, Geoffrey Hartman,và đặc biệt là Paul de Man (de Man sinh tạiBỉ), để nghiên cứu thực tại (như văn bản chẳnghạn), chúng ta cần phải thoát khỏi cái nhà tùcủa các kiến tạo xã hội, tức là phải “de-construct” - giải kiến tạo. Trong văn học, họđề xuất cách đọc giải kiến tạo (deconstructivereadings). Theo họ, văn bản không thể đượccoi là sản phẩm của một tác giả duy nhất vớithông điệp duy nhất, mà chỉ là nơi gặp gỡ,tranh chấp của vô số các mối quan hệ xã hội.Paul de Man cho rằng mọi văn bản đều dựatrên các ẩn dụ và vì thế luôn luôn tự giải kiếntạo thông qua việc làm sai lệch ý nghĩa củachính nó. Paul de Man viết trong Tín hiệu họcvà tu từ học (Semiology and Rhetoric): “Vănbản văn chương đồng thời khẳng định và phủnhận thẩm quyền của hình thái tu từ của chínhnó, còn khi đọc văn bản như chúng ta vẫn làmchúng ta chỉ cố gắng tiệm cận đến mức caonhất, với tư cách là độc giả, đến trạng tháinghiêm túc mà tác giả đã phải có để viết ra câuvăn trong trạng thái ban đầu của nó”[1] Nhưng Giải kiến tạo theo Derrida khônghoàn toàn giống khái niệm “Giải kiến tạo”theo cách hiểu của các tác giả Hoa Kỳ. Derridanhiều lần phản đối việc đồng nhất Giải kiếntạo với một cách phân tích, một sự phê phánhay một phương pháp. Chính Derrida viếttrong Thư gửi một người bạn Nhật (Letter toa Japanese Friend): “Giải kiến tạo không phảilà một phương pháp và cũng không thể biếnthành một phương pháp. Nhất là khi nhấnmạnh ý nghĩa kỹ thuật và trình tự của từ này.Sự thật là trong một số nhóm (đại học hoặcvăn hoá, đặc biệt là ở Hoa Kỳ), cái “ẩn dụ” kỹthuật hoặc phương pháp luận có vẻ như đươngnhiên gắn với từ giải kiến tạo vẫn có sức cuốnhút và đánh lạc hướng”[2]. Vậy Giải kiến tạo là gì? Mặc dù Derrida thường được coi là nhàtriết học Hậu cấu trúc (Post-structuralist), kháiniệm Deconstruction của ông triệt để hơn làmột thái độ giải cấu trúc. Nếu như Cấu trúcluận quan tâm đến quan hệ của các thànhtố bên trong một đối tượng, thìDeconstruction nhằm vào không chỉ cácquan hệ và thành tố bên trong đối tượng, màcả chính sự tồn tại của đối tượng. Chẳng hạn,Judith Butler, một nhà triết học Nữ quyền tiếpnhận tư tưởng của Foucault, phê phán Simonede Beauvoir coi sự khác biệt giới tính là tựnhiên. Bà tuyên bố rằng giới tính chỉ là hiênthân của những ý nghĩa xã hội và chính kháiniệm tự nhiên cũng cần phải được nhận thứclại (the very concept of nature needs torethought - Bodies that Matter, tr. 4). Giải kiến tạo, theo Derrida, là cả một quátrình đang tự diễn ra trong xã hội, ngược vớiquá trình Kiến tạo. Quá trình này không do aichủ động tạo ra, cũng không do ai thực hiện.Ông viết trong Thư gửi một người bạn Nhật:“Giải kiến tạo đang diễn ra, sự kiện đó khôngđợi sự giải phóng, sự ý thức hay sự tổ chứccủa một chủ thể hoặc thậm chí là của tính hiệnđại. Giải kiến tạo tự nó diễn ra. Tự thân giảikiến tạo. Ça se deconstruit”[3]. Lý do khiến Giải kiến tạo thường đượcquan niệm như là một phương pháp nghiêncứu, theo Derrida, là bối cảnh lịch sử thập niên1960, khi Chủ nghĩa cấu trúc đang thịnh hành.Ông viết: “Đó là lý do tại sao, đặc biệt là ởHoa Kỳ, chủ đề quán xuyến (motif) của Giảikiến tạo vẫn thường đư ...