Giải mã bài thơ Bài học đầu cho con từ thao tác của kí hiệu học

Bài thơ là một văn bản đa thông điệp: bản nhật kí những kỉ niệmtuổi thơ lung linh sắc nắng; ngọn nguồn của tâm hồn, của nhân cách; ngọn nguồn của tình yêu quê hương, đất nước và cuộc đời. Trong đó, thông điệp nào đóng vai trò chủ đạo, làm nên giá trịbất tử của bài thơ là điều thu hút sự quan tâm của rất nhiều độc giả yêu mến thi ca.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Giải mã bài thơ Bài học đầu cho con từ thao tác của kí hiệu họcNGÔN NGỮSỐ 42012GIẢI MÃ BÀI THƠ BÀI HỌC ĐẦU CHO CONTỪ THAO TÁC CỦA KÍ HIỆU HỌCTS HỒ VĂN HẢI*ThS NGUYỄN THỊ THU HẰNG**1. Người ta biết đến Đỗ TrungQuân nhờ vào một số bài thơ nổi tiếngđược phổ nhạc của ông như HươngTràm - 1978, (Vũ Hoàng phổ nhạc),Chút Tình Đầu - 1988 (Vũ Hoàngphổ nhạc, lấy tên là Phượng Hồng),Bài Học Đầu Cho Con - 1986 (GiápVăn Thạch phổ nhạc, lấy tên là Quêhương). Bài học đầu cho con đượcsáng tác để tặng cho cô bé 1 tuổi, nhưngnó đã nhanh chóng lan truyền ra bênngoài và trở nên nổi tiếng. Viết chotrẻ thơ mà làm xao động cả tâm hồnngười lớn. Bài thơ là một văn bản đathông điệp: bản nhật kí những kỉ niệmtuổi thơ lung linh sắc nắng; ngọn nguồncủa tâm hồn, của nhân cách; ngọn nguồncủa tình yêu quê hương, đất nước vàcuộc đời. Trong đó, thông điệp nàođóng vai trò chủ đạo, làm nên giá trịbất tử của bài thơ là điều thu hút sựquan tâm của rất nhiều độc giả yêumến thi ca.Từ góc nhìn của ngôn ngữ học,Bài học đầu cho con được xem là mộthệ thống kí hiệu phức tạp chứa đựngnhiều bí mật hấp dẫn:Quê hương là gì hả mẹMà cô giáo dạy hãy yêu?Quê hương là gì hả mẹAi đi xa cũng nhớ nhiều?(1) Quê hương là chùm khế ngọtCho con trèo hái mỗi ngày(2) Quê hương là đường đi họcCon về rợp bướm vàng bay(3) Quê hương là con diều biếcTuổi thơ con thả trên đồng(4) Quê hương là con đò nhỏÊm đềm khua nước ven sông(5) Quê hương là cầu tre nhỏMẹ về nón lá nghiêng che(6) Là hương hoa đồng cỏ nộiBay trong giấc ngủ đêm hè(7) Quê hương là đêm trăng tỏHoa cau rụng trắng ngoài thềm(8) Tiếng ếch râm ran bờ ruộngCon nằm nghe giữa mưa đêm(9) Quê hương là bàn tay mẹDịu dàng hái lá mồng tơi(10) Bát canh ngọt ngào tỏa khóiSau chiều tan học mưa rơi................................* **,Đại học Sài Gòn.Giải mã...53(11) Quê hương là vàng hoa bíLà hồng tím giậu mồng tơiLà đỏ đôi bờ dâm bụtMàu hoa sen trắng tinh khôiQuê hương mỗi người đều cóVừa khi mở mắt chào đời(12) Quê hương là dòng sữa mẹThơm thơm giọt xuống bên nôi(13) Quê hương mỗi người chỉ mộtNhư là chỉ một mẹ thôi(14) Quê hương nếu ai không nhớ…Sẽ không lớn nổi thành người(Dòng cuối cùng do người biêntập thêm vào khi xuất bản bài thơ lầnđầu).Bài học đầu cho con được chứađựng trong cái khung thi phẩm khágiản dị:Đáp (mẹ)Dặn (mẹ)Đầu tiên là con hỏi mẹ: quê hương chân lí giản dị nhưng vô cùng thiênglà gì... mà cô giáo dạy hãy yêu?; quê liêng (quê hương nếu ai không nhớ…).hương là gì... ai đi xa cũng nhớ?... Cũng có lẽ vì vậy mà bài thơ có sứcCâu hỏi láy lại, xoáy sâu vào một điểm lan toả ghê gớm, thăng hoa thành bài(quê hương là gì?) của đứa bé tưởng ca từ mỗi trái tim và trong mọi trái tim.chừng đơn giản, ngây thơ và rất đáng3. Với 9 liên khúc (khổ thơ) đượcyêu đã khiến cho người mẹ thoáng xây dựng theo lối định nghĩa nhằmchút lúng túng. Quê hương là gì mà đồng nhất hoá cái so sánh với cái đượccô dạy hãy yêu và ai đi xa cũng thấy so sánh, ý nghĩa của bài thơ từng bướcnhớ? Sau phút đắn đo, người mẹ thật được mã hoá một cách triệt để qua 14thông minh khi dùng những hình ảnh đẳng thức (ĐT). Từng kí hiệu của bảnvô cùng quen thuộc và cụ thể để giảng mật mã tưởng chừng như rất giản dị,giải cho con hiểu một điều phức tạp, quen thuộc lại chứa đựng những ýtrừu tượng. Lời đáp dài ra thành một nghĩa vô cùng sâu sắc. Thông thường,chuỗi và kết thúc bằng một lời dặn nhà nghệ sĩ ngôn từ tìm cách cất giấuân tình. Lời dặn đó, lạ thay lại ứng những giá trị to lớn trong những hìnhnghiệm với tất cả mọi người. Nó là thức kì vĩ. Đỗ Trung Quân đã làm điềuHỏi (con)2. Thoạt nghe, bài thơ khá đơngiản, quê hương là: chùm khế; đườngđi học; con diều; con đò; cầu tre…Ngẫm kĩ mới thấy đằng sau những conchữ tưởng như hết sức bình thườngđó lại chứa đựng những bí mật lớn lao.Quê hương hiện thân trong những thứbình dị thân thương nhưng hàm chứanhiều ý nghĩa nhân sinh sâu sắc và caocả. Ý tứ bài thơ khá đơn giản nhưnglại không đơn điệu. Những giá trị lẽthường và triết lí, quen và lạ, dễ vàkhó, gần gũi mà xa xôi song hành tồntại và quyện hòa vào nhau. Chúng làma lực tạo cho bài thơ sức hút kì lạđối với bất kì ai muốn khám phá nhữnggiá trị sâu lắng ẩn chứa đằng sau nhữngcon chữ vô cùng quen thuộc.54ngược lại. Có lẽ ông muốn chiếc chìakhoá kia phải mở được các cánh cửabí mật một cách thật dễ dàng. Đơngiản vì người dùng nó là con trẻ! Cảbài thơ là một hệ thống hình ảnh củathế giới trẻ thơ lung linh huyền diệuđược đặt rất khéo vào trong khuônkhổ của phép so sánh đẳng thức. Quêhương là gì…? Quê hương là chùmkhế ngọt; là đường đi học; là con diềubiếc… Từ một điểm nhìn khác, các sosánh này được xây dựng theo nguyênlí đa diện, đa chiều nên ý nghĩa củachúng vừa đơn giản lại vừa sâu xa.Thử diễn nôm một dòng thơ ta có:quê hương (là ) con diều - biếc - (con)thả - trên đồng - (vào lúc) tuổi (còn)thơ. Theo đó quê hương không chỉlà con diều mà là con diều biếc đầymàu sắc tâm trạng. Cánh diều ấy chaoliệng (thả) trong một không gian cựckì thoáng đãng, rộng lớn (trên đồng)của trò chơi con trẻ (tuổi thơ). Nếulấy mô hình so sánh tu từ ra để xemxét ([a - cái so sánh] - [c - cơ sở sosánh] - [d - từ so sánh] - [b - cái đượcso sánh]), ta có (a) Quê hương - là(c-d) - con diều (b) - biếc (b1) - Tuổithơ con thả trên đồng (b2). Trong đóa là một ẩn số cần được giải mã thôngqua việc giải mã b. Nếu b là một phứcthể (thường được thiết kế bằng cấu trúcbao nhau) thì người tiếp nhận khôngđược đồng nhất cấu trúc ý nghĩa vớitrật tự tuyến tính của câu chữ đã đượcnhà thơ nhào nặn theo cách thể hiệnrất riêng của mình. Xét một cách tươngđối, ta có thể thấy, b1 bổ sung ý nghĩatrực tiếp cho b; b2 bổ sung ý nghĩatrực tiếp cho b-b1 (trong đó b2 lại làmột phức thể: [b2.1 - thả] - [b2.2 trên đồng] - [b2.3 - tuổi thơ]). TrongNgôn ngữ số 4 năm 2012cấu trúc so sánh đẳng thức (từ so sánhlà hệ từ là), cơ sở so sánh ẩn giấu ngaytrong từ so sánh. Vì vậy, người tiếpnhận cần ...