Hình tượng nhân vật yêu ma từ truyện cổ tích dân gian đến truyện truyền kỳ trung đại Việt Nam

Bài viết cũng nhấn mạnh những bước tiến nhảy vọt của tác phẩm truyền kỳ trong việc xây dựng nhân vật yêu ma ở xu hướng nội dung thế tục hóa và tính thời đại. Với hình tượng nhân vật yêu ma, truyện truyền kỳ thể hiện nổi bật bước chuyển biến trong tư duy nghệ thuật và phát huy ưu thế phản ánh cuộc sống của văn học. Bài viết góp phần cho thấy cống hiến của truyện truyền kỳ đối với sự phát triển của văn xuôi tự sự trung đại Việt Nam.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Hình tượng nhân vật yêu ma từ truyện cổ tích dân gian đến truyện truyền kỳ trung đại Việt Nam HÌNH TƯỢNG NHÂN VẬT YÊU MA TỪ TRUYỆN CỔ TÍCH DÂN GIAN ĐẾN TRUYỆN TRUYỀN KỲ TRUNG ĐẠI VIỆT NAM Phạm Văn Hóa1 Tóm tắt: Thông qua khảo sát hệ thống nhân vật yêu ma trong truyện cổ dân gian người Việt ở Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam (Nguyễn Đổng Chi sưu tầm & biên soạn), và truyện truyền kỳ ở các tập Thánh Tông di thảo (Lê Thánh Tông), Truyền kỳ mạn lục (Nguyễn Dữ), Truyền kỳ tân phả (Đoàn Thị Điểm), bài viết bước đầu cho thấy biểu hiện cụ thể của sự kế thừa văn học dân gian ở các mặt yếu tố cội nguồn văn hoá, nội dung phản ánh, cốt truyện và nghệ thuật xây dựng nhân vật yêu ma. Bài viết cũng nhấn mạnh những bước tiến nhảy vọt của tác phẩm truyền kỳ trong việc xây dựng nhân vật yêu ma ở xu hướng nội dung thế tục hóa và tính thời đại. Với hình tượng nhân vật yêu ma, truyện truyền kỳ thể hiện nổi bật bước chuyển biến trong tư duy nghệ thuật và phát huy ưu thế phản ánh cuộc sống của văn học. Bài viết góp phần cho thấy cống hiến của truyện truyền kỳ đối với sự phát triển của văn xuôi tự sự trung đại Việt Nam. Từ khoá: Việt Nam, Truyện cổ tích, Truyện truyền kỳ, Yêu ma, Kế thừa, Bước tiến. 1. Đặt vấn đề Tác phẩm truyền kỳ không chỉ tiêu biểu cho tư tưởng nghệ thuật của truyện chữ Hán mà còn mở đầu cho trào lưu sáng tác truyện ngắn trung đại Việt Nam. Nhiều nhà nghiên cứu đã khẳng định truyện truyền kỳ tiếp nhận ảnh hưởng của truyện truyền kỳ Trung Quốc (truyện truyền kỳ Đường Tống). Nhưng như nhà nghiên cứu người Đài Loan Trần Ích Nguyên khi khảo sát mối quan hệ giữa Truyền kỳ mạn lục (Nguyễn Dữ) với Tiễn đăng tân thoại (Cù Hựu) trên các phương diện nội dung tình tiết, kết cấu và ngôn ngữ nghệ thuật đã khẳng định: “Tác giả truyền kỳ Việt Nam không đơn giản chỉ học hỏi kinh nghiệm nghệ thuật truyền kỳ Trung Quốc mà còn sáng tạo và đổi mới trên cơ sở kế tục truyền thống văn học dân tộc Việt Nam” (Trần Ích Nguyên, 2000, tr. 48). Thông qua khảo sát hệ thống nhân vật yêu ma trong truyện cổ tích ở Kho tàng truyện cổ tích Việt Nam (Nguyễn Đổng Chi sưu tầm & biên soạn), và truyện truyền kỳ ở các tập Thánh Tông di thảo (Lê Thánh Tông), Truyền kỳ mạn lục (Nguyễn Dữ), Truyền kỳ tân phả (Đoàn Thị Điểm)2, bài viết bước đầu cho thấy biểu hiện cụ thể của sự kế thừa văn học dân gian và những bước tiến nhảy vọt của tác phẩm truyền kỳ. Có thể nói, bước tiến này để lại cho hậu thế một kho tàng kinh nghiệm nghệ thuật quý báu, tạo đà cho truyện ngắn hiện đại phát triển. 2. Yếu tố truyền thừa của hình tượng nhân vật yêu ma từ truyện cổ tích đến truyện truyền kỳ 1. TS, Trường Đại học Đà Lạt 2. Trong bài viết, Thuật ngữ viết tắt: Truyện cổ tích: TrCT; Truyện truyền kỳ: TrTK. Tập truyện viết tắt: Thánh Tông di thảo: TTDT; Truyền kỳ mạn lục: TKML; Truyền kỳ tân phả: TKTP 28 PHẠM VĂN HÓA 2.1. Một số yếu tố văn hóa cội nguồn chi phối việc xây dựng hình tượng nhân vật yêu ma Việc phân loại thế giới nhân vật yêu ma trong truyện cổ tích và truyện truyền kỳ có nguồn gốc sâu xa từ văn hóa3. Mỗi loại nhân vật yêu ma trong truyện cổ tích và truyện truyền kỳ đều có cơ sở hình thành và hàm ý văn hóa khác nhau. Theo diễn trình tư duy nghệ thuật của con người thì nhân vật yêu ma được hình thành sớm nhất từ hệ thống quan niệm tín ngưỡng dân gian “vạn vật hữu linh”. Bên cạnh đó, hình tượng nhân vật yêu ma còn phản ánh đời sống tôn giáo của người Việt xưa. Sự phát triển của loại nhân vật này từ thần linh đến ma quỷ trong lịch sử văn hoá là một quá trình “con người hóa” thế giới chung quanh. Phật giáo, Nho giáo và Đạo giáo là những hệ tư tưởng có ảnh hưởng sâu đậm thế giới quan, chi phối nhân sinh quan của con người thời kỳ phong kiến. Vì vậy, cùng với các hình tượng nhân vật khác, yêu ma không thể không phản ánh đời sống văn hóa tôn giáo của con người Việt Nam thời kỳ này. Đó là tư tưởng “thiên mệnh”, “thiên nhân hợp nhất”, “thiên nhân cảm ứng” của Nho giáo. Tư tưởng này cho rằng, thiên tử thống trị thiên hạ, nên thiên tử/quân tử phải có “đạo đức”, phải biết “tu thân”, đồng thời, gắn với ý nguyện nhân dân. Yêu ma là hiện tượng dị thường trong đời sống hiện thế, nhà nho cho rằng sự xuất hiện này liên quan đến “đức hạnh” của vua. “Thiên tai” là do trời khiển trách, “tai hoạ bất thường” là do trời biểu thị uy phong. Xuất hiện cảnh báo từ trời mà con người không thay đổi hành vi, không hối cải thì sẽ lấy yêu ma để đe dọa trừng trị. Sự xuất hiện của yêu ma trong cổ tích và truyện truyền kỳ đều liên quan tình trạng xã hội rối loạn, không hợp ý trời (Hai ông tướng Đá Rãi, Cứu vật vật trả ân cứu nhân nhân trả oán,Con ma báo thù-TrCT,Truyện yêu nữ Mai Châu, Bữa tiệc đêm ở Đà Giang, Lý tướng quân-TrTK,...). Hình tượng nhân vật yêu ma trong truyện truyền kỳ còn đậm đặc sắc màu nhân quả báo ứng, nghĩa lý đạo Phật (Chuyện Lý tướng quân, Chuyện ng ...