Mặt trời với nghi lễ trên nương của người mãng (mạng ư) ở tây bắc Việt Nam

Hai mươi năm đã trôi qua, tôi còn nhớ mãi ngày ấy, khi Thanh Thiên và tôi còn là những chàng trai đầy sôi nổi và nhiệt huyết.. Chúng tôi những trí thức mới của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, hăm hở với những bước đầu tiên trên con đường của ngành dân tộc học non trẻ.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Mặt trời với nghi lễ trên nương của người mãng (mạng ư) ở tây bắc Việt Nam VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI mÆt trêi víi nghi lÔ trªn nÖ¬ng cña ngÖêi m·ng (m¹ng Ö) ë T©y B¾c ViÖt Nam* Hai mö¬i nh¨m n¨m ®· tr«i qua, t«i cßn nhí m·i ngµy Êy, khi Thanh Thiªn vµ t«i cßn lµ nh÷ng chµng trai ®Çy s«i næi vµ nhiÖt huyÕt. Chóng t«i nh÷ng trÝ thøc míi cña nöíc ViÖt Nam D©n chñ Céng hoµ, h¨m hë víi nh÷ng böíc ®Çu tiªn trªn con ®öêng cña ngµnh d©n téc häc non trÎ. Ngµy Êy do duyªn nî xa x«i t«i ®· chän Möêng lµm miÕng ®Êt t×m hiÓu. Cßn ngöêi b¹n t«i - anh Thanh Thiªn - chän ngöêi M·ng (M¹ng ¦) ®Ó ®iÒn d·. NÕu nhö víi ngöêi Möêng t«i gÆp biÕt bao trë ng¹i ®Ó vöît qua “phßng tuyÕn” cña ngöêi ®i tröíc (Bµ J.Cuisinier) th× b¹n t«i, anh Thanh Thiªn (ngöêi Ba Na) ®· gÆp may. V× qua hai ®ît ®iÒn d· vµo nh÷ng n¨m 1960 ®· thu ®öîc nhiÒu tö liÖu quý, mµ anh lµ mét nhµ d©n téc häc tµi hoa, nªn chØ cÇn ®«i chót d÷ kiÖn lµ cã thÓ hoµn tÊt c«ng viÖc mµ viÖn D©n téc häc giao cho anh. Trong ®¸m tö liÖu ngæn ngang mµ Thanh Thiªn ®em vÒ tõ T©y B¾c xa x«i, t«i chöa gióp anh ®öîc bao l¨m, nhöng lµ b¹n th©n víi nhau, anh cho t«i biÕt nh÷ng tö liÖu cña anh vÒ ngöêi M·ng. Lóc ®Çu, khi xem tµi liÖu cña anh, t«i thÊy ngê ngî, nhöng chØ thÕ th«i th× chöa ®ñ, vèn hay tß mß, t«i xem kü h¬n, chît b¾t gÆp mét d÷ liÖu mµ t«i thÊy hay, ®¸ng kÓ h«m nay, nhö nhiÒu 456 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tröêng hîp ®· x¶y ra, t«i ph¶i c«ng bè tµi liÖu Êy mµ chöa xin phÐp chñ nh©n cña nã, còng lµ cùc ch¼ng ®·. Giê ®©y chóng ta cïng xem chuyÖn Êy nhö lµ chuyÖn ®· råi. §äc kü tµi liÖu cña Thanh Thiªn, céng víi hiÓu biÕt cña c¸ nh©n, t«i ngê sè tµi liÖu vÒ nghi lÔ trªn nö¬ng cña ngöêi M¹ng ¦ thÊp tho¸ng bãng d¸ng cña nghi lÔ thê mÆt trêi. Kh«ng hiÓu c¶m gi¸c cã chÝnh x¸c hay sai, t«i còng cø tr×nh ra ®©y vµi d÷ kiÖn gäi lµ gãp chót Ýt vµo c«ng viÖc nghiªn cøu mµ nhiÒu ngöêi ®ang rÊt quan t©m. Tõ l©u, ®· cã nhiÒu bµi nghiªn cøu cho t«i biÕt nghi lÔ trªn nö¬ng còng gièng nhö nghi lÔ trªn ruéng nöíc, phô thuéc vµo bèn kh©u lín: Chän gièng, ®èt nö¬ng Chäc lç, tra h¹t Lµm cá (trong tröêng hîp cã l¾m cá) Thu ho¹ch Tö liÖu tá lé r»ng ngöêi M¹ng ¦ kh«ng cã lµm cá, tøc chØ chñ yÕu cã hai kh©u ®Çu vµ cuèi, trong ®ã c¸c kh©u chÝnh ®öîc ®¸nh dÊu b»ng nghi lÔ. Trong c¸c nghi lÔ Êy, c¸ch thÓ hiÖn râ cã lÏ lµ ë kh©u hai vµ kh©u bèn (nghÜa lµ kh©u chäc lç tra h¹t vµ kh©u thu ho¹ch). NÕu nhö trong hai kh©u Êy nghi lÔ ®ông kh¸ râ ®Õn mÆt trêi th× kh©u chän gièng vµ ®èt nö¬ng cßn lµ ®iÒu cÇn ph¶i ®iÒu tra thªm, v× ®èt nö¬ng theo chç t«i biÕt tõ c¸c téc ngöêi kh¸c còng ph¶i cã mét ho¹t ®éng t«n gi¸o nµo ®ã mµ tµi liÖu cña Thanh Thiªn chØ ®Æt ra mét dÊu hái, dÊu hái Êy t«i chöa cã ®iÒu kiÖn x¸c minh(1). §i vµo kh©u chäc lç tra h¹t, tµi liÖu cho biÕt ngöêi M·ng 457 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI phÇn lín lµm nö¬ng ë xa nhµ. Muèn ®i lµm nö¬ng, mäi ngöêi ph¶i xuÊt ph¸t tõ nhµ vµo lóc nöa ®ªm ®Ó mê s¸ng ®Õn nö¬ng. Do ®Æc ®iÓm ngöêi M¹ng ¦ kh«ng chuyÓn n¬i cö tró theo nö¬ng nhö mét sè téc ngöêi kh¸c, nªn cµng nhiÒu n¨m, nö¬ng cña hä cµng xa n¬i ë. ë ngöêi M¹ng ¦ mçi tiÓu gia ®×nh lµm mét nö¬ng, nªn tr¶i qua nhiÒu ®êi nö¬ng rÊt réng. MÆt kh¸c, nö¬ng cña ngöêi M¹ng ¦ n»m trªn triÒn nói cao, rÊt dèc. ChÝnh v× nö¬ng réng, xa nhµ nªn ngöêi M¹ng ¦ ph¶i thùc hiÖn chäc lç tra h¹t xong trong mét ngµy. Yªu cÇu Êy mét tiÓu gia ®×nh kh«ng lµm næi, nªn ®· tõ l©u l¾m råi, ngöêi trong lµng ph¶i tö¬ng trî nhau. Trong ho¹t ®éng tö¬ng trî Êy, hä ®· ph©n c«ng nhau, ®µn «ng chäc lç, ®µn bµ tra h¹t. Cø tõng cÆp ®µn «ng - ®µn bµ nhö vËy, v× nö¬ng rÊt to vµ dèc nªn tõ tê mê s¸ng, b¾t ®Çu chäc lç tra h¹t lµ hä xÕp thµnh tõng ®«i döíi ch©n nö¬ng, nö¬ng h×nh ch÷ nhËt. NÕu ®øng tõ döíi ch©n nö¬ng nh×n lªn, hä xÕp hµng tõng cÆp mét ë gãc nö¬ng bªn tr¸i phÝa döíi råi cø thÕ l©n ®i. §iÓm më ®Çu lµ chç dµnh cho cÆp vî chång «ng chñ nö¬ng råi tiÕp ®Õn c¸c cÆp kh¸c theo chiÒu tõ tr¸i qua ph¶i. Cã tröêng hîp nh÷ng ngöêi chöa vî chöa chång th× thÝch ®øng víi ai thµnh cÆp tuú ý, v× nhÊt thiÕt mçi cÆp ph¶i cã mét nam vµ mét n÷. Nh÷ng cÆp ®øng cuèi vÒ phÝa bªn ph¶i cña hµng gåm nh÷ng ngöêi vî ®i lµm chång kh«ng ®i hoÆc ngöîc l¹i (chøng tá cùc ch¼ng ®· ph¶i thÕ). Nhö vËy v« h×nh chung cã yÕu tè phån thùc trong ®ã, còng gièng nhö sù kiÖn ®µn «ng chäc lç, ®µn bµ tra h¹t. Tröíc khi xÕp cÆp, chñ nö¬ng ®øng ë gãc tr¸i döíi d·y, kh«ng bao giê b¾t ®Çu tõ tay ph¶i cña ngöêi ®øng döíi nói nh×n lªn nö¬ng cho dï trªn ®öêng ngöêi ta ®Õn gãc ph¶i cña nö¬ng 458 VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tröíc còng ph¶i ®i qua gãc tr¸i ®Ó xÕp hµng. LÔ ®Çu tiªn ph¶i lµm lµ ë chç Êy. Lóc ®Çu «ng chñ nö¬ng trång mét c¸i c©y cã søc sèng khoÎ, cao, nhiÒu h¹t(?) (tiÕng M¹ng ¦ gäi c©y nµy lµ g× t«i kh«ng cßn nhí râ) vµo chç Êy. Ngöêi M¹ng ¦ cho r»ng trång c©y Êy trªn nö¬ng lµ mong cho c©y lóa còng mäc xanh tèt, khoÎ, cao, nhiÒu h¹t nhö thÕ. Xong lÔ nµy míi s¾p xÕp c¸c ®«i nhö võa ...