Rèn luyện kỹ năng làm việc với kênh hình trong dạy học vật lý cho học sinh trung học phổ thông

Kênh hình trong sách giáo khoa (SGK) Vật lý là một kênh thông tin quan trọng trong bài vật lí. Chức năng chủ yếu của kênh hình là nguồn tri thức. Kênh hình không chỉ dừng lại ở chức năng minh họa cho kênh chữ mà còn tăng tính trực quan về đối tượng nhận thức. Kiến thức cơ bản không phải chỉ có ở phần kênh chữ, mà còn nằm ở kênh hình, ẩn chứa trong các sơ đồ, hình ảnh, bảng số liệu,... Nếu biết cách làm việc với kênh hình ở SGK, học sinh sẽ rất thuận lợi trong việc nắm bắt kiến thức, tự học tập vật lý từ tài liệu.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Rèn luyện kỹ năng làm việc với kênh hình trong dạy học vật lý cho học sinh trung học phổ thôngTẠP CHÍ KHOA HỌC, Đại học Huế, Số 68, 2011RÈN LUYỆN KỸ NĂNG LÀM VIỆC VỚI KÊNH HÌNHTRONG DẠY HỌC VẬT LÝ CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNGLê Công Triêm, Đỗ Văn NăngTrường Đại học Sư phạm, Đại học HuếTÓM TẮTKênh hình trong sách giáo khoa (SGK) Vật lý là một kênh thông tin quan trọng trongbài vật lí. Chức năng chủ yếu của kênh hình là nguồn tri thức. Kênh hình không chỉ dừng lại ởchức năng minh họa cho kênh chữ mà còn tăng tính trực quan về đối tượng nhận thức. Kiếnthức cơ bản không phải chỉ có ở phần kênh chữ, mà còn nằm ở kênh hình, ẩn chứa trong các sơđồ, hình ảnh, bảng số liệu,... Nếu biết cách làm việc với kênh hình ở SGK, học sinh sẽ rất thuậnlợi trong việc nắm bắt kiến thức, tự học tập vật lý từ tài liệu. Trong khuôn khổ bài báo này,chúng tôi thống kê các kênh hình của chương “Điện tích. Điện trường” và của cả SGK Vật lý11 Nâng cao; trình bày các kỹ năng làm việc với kênh hình trong SGK Vật lý 11 Nâng cao vàcách rèn luyện các kỹ năng đó.Kênh hình trong sách giáo khoa (SGK) Vật lý là một kênh thông tin quan trọngtrong bài vật lý với chức năng chủ yếu là nguồn tri thức. Với cách biên soạn theo hướngmở, SGK Vật lý đã trình bày một số kiến thức ẩn vào trong hình, kèm theo câu hỏihướng dẫn học sinh tìm tòi, khám phá các tri thức từ đó. Kênh hình trong SGK Vật lýbao gồm các hình vẽ, ảnh chụp, biểu bảng, đồ thị, sơ đồ,… Có thể nói kênh hình đượcthể hiện trong SGK rất đa dạng và phong phú (xem thống kê kênh hình trong SGK Vậtlý 11 Nâng cao qua bảng thống kê 1.1 và 1.2 dưới đây). Từ các bảng này, có thể nhậnthấy SGK chứa một lượng lớn các kênh hình bổ trợ nội dung bài học. Kênh hình khôngchỉ dừng lại ở chức năng minh họa cho kênh chữ, tăng tính trực quan về đối tượng nhậnthức; kiến thức cơ bản không phải chỉ có ở kênh chữ, mà còn nằm ở kênh hình, ẩn chứatrong các sơ đồ, ảnh, bảng số liệu,... Điều đó, đòi hỏi, khi học với SGK Vật lý, học sinhphải có nhiệm vụ khai thác kiến thức từ kênh hình; giáo viên khi dạy, phải tổ chức,hướng dẫn cho học sinh làm việc với kênh hình để thu nhận những kiến thức từ đó. Nếubiết cách làm việc với kênh hình ở SGK sẽ rất thuận lợi để học sinh (HS) nắm bắt kiếnthức, tự học tập vật lý từ tài liệu; giúp tổ chức tốt hoạt động dạy học vật lý của giáo viên(GV). Tuy nhiên, thực tế dạy học vật lý THPT hiện nay cho biết, GV chưa quan tâm rènluyện cho HS kỹ năng làm việc toàn diện với SGK nói chung và kênh hình nói riêng, cảGV và HS sử dụng SGK một cách tùy tiện đã làm lãng phí vai trò và chức năng của loạiphương tiện dạy học đặc biệt này.129Bảng 1.1. Bảng thống kê các kênh hình trong SGK Vật lý 11 Nâng caoSTTCác kênh hình toàn SGK Vật lý 11 NCSố lượngHình vẽ270Số hình, ảnh trung bình trên 01 trang1,22Ảnh chụp873Bảng số liệu224Đồ thị191Tổng398Bảng 1.2. Bảng thống kê các kênh hình trong chương “Điện tích. Điện trường”SGK Vật lý 11 Nâng caoSTTCác kênh hình chương “Điện tích. Điện trường”Vật lý 11 NCSố lượng1Hình vẽ382Hình ảnh113Bảng biểu014Đồ thị03Tổng53Dưới đây, chúng tôi đề cập về các kỹ năng làm việc với kênh hình trong SGKVật lý 11 Nâng cao và cách rèn luyện các kỹ năng đó cho HS.+ Kỹ năng khai thác thông tin từ tranh ảnh:Tranh ảnh trong SGK Vật lý chứa đựng một lượng thông tin cô đọng và cần thiếtcủa việc vận dụng kiến thức vào thực tế cuộc sống, hoặc mang tính thông tin, tính tưduy hình ảnh trực giác cao. Việc khai thác thông tin từ tranh ảnh nên bắt đầu từ việcquan sát toàn cảnh của tranh, tiếp đến là các điểm nhấn của tranh, từ đó dùng phản xạ,kinh nghiệm và tư duy trực giác của mình kết hợp với lĩnh vực kiến thức đang đề cậptới để phát hiện thông tin liên quan tới tranh ảnh đó.+ Kỹ năng khai thác thông tin từ bảng biểu, đồ thị, sơ đồ:Bảng biểu, đồ thị, sơ đồ có vai trò quan trọng trong việc tóm lược, so sánh, biệnluận các kiến thức, các quy luật vật lý.Từ bảng biểu ta có thể thấy, được sự tóm tắt các thông tin liên quan đến các đốitượng, các đại lượng vật lý. Khi làm việc với loại kênh thông tin này chúng ta nên xemxét chúng bao gồm những cột, dòng thông tin nào (bảng được lập theo dạng hàng - cột),130hoặc các khối thông tin nào, bảng này nói về cái gì, các thông tin nào là thông tin mà tađang quan tâm.- Với đồ thị, chúng ta cần biết nó được vẽ ra để thể hiện mối quan hệ giữa cácđại lượng vật lý nào (căn cứ vào các trục của đồ thị, số trục của đồ thị, đơn vị tính,…).Cần xem xét dạng đường của đồ thị để biết tính chất biến thiên của các đại lượng (tuyếntính, phi tuyến tính,…). Trong nhiều bài toán chúng ta không cần phải mất thời gian đểgiải nó hoặc giải bằng phương pháp thông thường sẽ gặp không ít bất lợi, trong khi nếukhai thác tốt đồ thị ta có thể đưa ra kết quả nhanh và chính xác.- Sơ đồ trong SGK Vật lý giúp tóm lược một hệ thống kiến thức, hoặc mô tảngắn gọn và sơ lược một đặc trưng nào đó của bài học theo ý đồ sư phạm của tác giả,phần học hay kiến thức vật lý. Khi làm việc với kênh thông tin này, chúng ta cần xácđịnh sơ đồ này được lập ra để làm gì, cho phần kiến thức nào, dạng tóm tắt hay so sánh.Nếu tóm tắt hay so sánh thì tóm tắt hay so sánh nội dung gì.Có thể tóm lược các bước rèn luyện kỹ năng làm việc với một số kênh hìnhtrong SGK Vật lý 11 Nâng cao như Bảng 1.3 dưới đây.Bảng 1.3. Bảng tóm lược các bước rèn luyện kỹ năng làm việc với một số kênh hìnhở SGK Vật lýLoạikênhhìnhCác bước tiến hành làm việc với kênh hìnhBước 1: quan sát toàn diện hình vẽBước 2: phân tích, nhận định hình này nói về nội dung gìHình vẽBước 3: nhận định nội dung kiến thức ẩn trong hình là gì và liên quan thế nàovới vấn đề đang cần giải quyếtBước 4: lựa chọn nội dung cần thiết phục vụ yêu cầu học tập, nghiên cứuBước 5: sử dụng giải quyết nhiệm vụ nhận thứcBước 1: quan sát toàn diện hình, tìm điểm nhấnBước 2: phân tích, nhận định hình này mô tả vật hoặc hiện tượng gì trong thực tếHình ảnh ...