Sự biện chứng của xã hội theo P. Berger và T. Luckmann và trào lưu kiến tạo luận xã hội

Luận điểm về sự biện chứng của xã hội theo Peter Berger và Thomas Luckmann có thể được tóm gọn trong công thức sau: “Xã hội là một sản phẩm của con người. Xã hội là một thực tại khách quan. Con người là một sản phẩm của xã hội”. Tư tưởng này đã khai mào cho cả một trào lưu “kiến tạo luận xã hội” thịnh hành trong giới khoa học xã hội trên thế giới vài thập niên qua, và cũng có khả năng mở ra một lối tiếp cận mới nữa mang tên là “tương quan luận phương pháp”.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Sự biện chứng của xã hội theo P. Berger và T. Luckmann và trào lưu kiến tạo luận xã hội77CHUYÊN MỤCKHOA HỌC XÃ HỘI THẾ GIỚISỰ BIỆN CHỨNG CỦA XÃ HỘI THEO P. BERGER VÀ T.LUCKMANN VÀ TRÀO LƯU KIẾN TẠO LUẬN XÃ HỘITRẦN HỮU QUANGLuận điểm về sự biện chứng của xã hội theo Peter Berger và ThomasLuckmann có thể được tóm gọn trong công thức sau: “Xã hội là một sản phẩmcủa con người. Xã hội là một thực tại khách quan. Con người là một sản phẩmcủa xã hội”. Tư tưởng này đã khai mào cho cả một trào lưu “kiến tạo luận xã hội”thịnh hành trong giới khoa học xã hội trên thế giới vài thập niên qua, và cũng cókhả năng mở ra một lối tiếp cận mới nữa mang tên là “tương quan luận phươngpháp”.Dưới mắt người bình thường, thực tạiđời sống hàng ngày thường đượcnhìn nhận như “có một sự tồn tại độclập với ý muốn của chúng ta” vàchúng ta “không thể ‘rũ bỏ đi’ được”,theo lời Peter Berger và ThomasLuckmann trong phần nhập đề cuốnSự kiến tạo xã hội về thực tại (ấn bảnnăm 1971, tr. 13)(1). Tuy nhiên, dướicái nhìn xã hội học, thực tại ấy khôngphải là một thứ thực tại tự nó như thếvà không hề tồn tại tách rời khỏi cuộcđời của từng con người cá thể, màthực ra nó chính là một sản phẩm,Trần Hữu Quang. Phó Giáo sư Tiến sĩ. ViệnKhoa học xã hội vùng Nam Bộ.một công trình được tạo lập bởi đờisống xã hội và trong đời sống xã hội.Theo Berger và Luckmann, thực tạimà mỗi người chúng ta chứng kiến vàtrải nghiệm trong đời sống hàng ngàychính là “thực tại được kiến tạo vềmặt xã hội” (reality is sociallyconstructed) (tr. 13) (ghi chú: trong bàinày, những đoạn trích có ghi số trangmà không ghi nguồn đều được trích từấn bản tiếng Anh cuốn sách nêu trêncủa Berger và Luckmann).Mục tiêu bài này là trình bầy sự biệnchứng của xã hội trong tiến trình kiếntạo thực tại (đây là một trong nhữngluận điểm chính của công trình vừanêu trên của Berger và Luckmann)(2),78TRẦN HỮU QUANG – SỰ BIỆN CHỨNG CỦA XÃ HỘI…và sau đó đề cập tới một vài đặc trưngcủa trào lưu kiến tạo luận xã hội (socialconstructivism) trong khoa học xã hộikể từ vài thập niên vừa qua đến nay.1. TIẾN TRÌNH KIẾN TẠO THỰC TẠIXÃ HỘIĐứng trước câu hỏi là làm thế nào màtrật tự xã hội có thể nảy sinh, Bergervà Luckmann đưa ra “câu trả lời tổngquát nhất” như sau: “[T]rật tự xã hội làmột sản phẩm của con người, hay nóichính xác hơn, là một tiến trình sảnxuất đang tiếp diễn của con người” (tr.69)(3). Nói cách khác, chính con ngườitạo ra trật tự xã hội trong tiến trìnhngoại thể hóa (externalization) haykhách thể hóa (objectivation) chínhmình ra bên ngoài, và quan trọng nhấtlàtiếntrìnhđịnhchếhóa(institutionalization).Berger và Luckmann định nghĩa ýniệm “ngoại thể hóa” như sau: “Khôngthể có con người trong khuôn khổđóng kín của nội giới tính u mặc. Conngười buộc phải liên tục ngoại thể hóachính mình ra trong hoạt động” (tr. 70).Còn “khách thể hóa” chính là tiến trìnhmà theo đó con người “tự thể hiện ratrong những sản phẩm của hoạt độngcon người” (tr. 49). Theo hai tác giả,“sự ngoại thể hóa [của con người] xéttự nó là một sự tất yếu về mặt nhânhọc” (tr. 70) – đây là điều mà cảGeorg F. Hegel lẫn Karl Marx đã từngkhai triển kỹ lưỡng (chú thích số 15, tr.221). Theo Berger và Luckmann, quátrình khách thể hóa là quá trình màtrong đó các hoạt động của con ngườiđược “ngoại thể hóa” ra thành nhữngsản phẩm khách quan. Định chếchính là một trong những sản phẩmtối hậu của quá trình này.“Thế giới định chế là hoạt động đãđược-khách-thể-hóa của con người”(tr. 78)(4).Nói đến sự hình thành của trật tự xãhội chính là nói đến tiến trình địnhchế hóa. Những “hiện tượng thuầntúy” (hiểu theo nghĩa hiện tượng luậncủa Husserl) của tiến trình định chếhóa bao gồm: sự tập quán hóa, sựđiển hình hóa, và từ đó là sự xuất hiệncủa các vai trò, và cuối cùng là sự rađời của một định chế.Khởi sự là tiến trình tập quán hóa(habitualization): “Bất cứ hành độngnào được lặp đi lặp lại thường xuyêncũng sẽ đến lúc được đúc thành mộtkhuôn mẫu [pattern], khuôn mẫu nàysau đó có thể được sao chép lại màkhông tốn nhiều công sức” (tr. 70-71).Lấy thí dụ về việc hai người tiến hànhchế tạo một chiếc xuồng bằng nhữngque diêm trên một hòn đảo hoang,Berger và Luckmann nhận xét rằngchính nhờ tiến trình tập quán hóa màmỗi buổi sáng, hai người này có thểtiếp tục công việc mình làm ngày hômtrước, thay vì phải thắc mắc đặt lạicâu hỏi là mình phải bắt đầu từ đâu,và trong số hàng trăm cách có thể cóđể chế tạo chiếc xuồng bằng quediêm, thì họ chỉ chọn theo một cáchmà thôi. Tập quán là một thứ khuônmẫu hành động có “cái lợi tâm lý quantrọng, đó là thu hẹp bớt những sự lựachọn”, và “giải thoát cá nhân khỏigánh nặng của ‘tất cả những sự quyếtđịnh ấy’” (tr. 71).TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 6 (202) 2015Tiếp theo là tiến trình điển hình hóa(typification). “[N]guồn gốc của bất cứtrật tự định chế nào cũng đều nằmtrong việc điển hình hóa các hànhđộng của chính cá nhân và của thanhân” (tr. 89). Điển hình hó ...