Tài liệu tham khảo: 'Câu - cá' trong ca dao Nam Bộ

Trong bài viết nầy, chúng tôi khảo sát hình ảnh “cá, câu-cá” chủ yếu trên phương diện phương tiện nghệ thuật của ca dao. Với tư cách phương tiện nghệ thuật, trong quá trình biểu trưng hóa (quá trình chuyển nghĩa để những hình ảnh trở thành những ẩn dụ, những biểu trưng nghệ thuật) hình ảnh
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Tài liệu tham khảo: Câu - cá trong ca dao Nam BộCâu - cá trong ca dao Nam bộTrong bài viết nầy, chúng tôi khảo sát hình ảnh “cá, câu-cá” chủ yếu trên phươngdiện phương tiện nghệ thuật của ca dao. Với tư cách phương tiện nghệ thuật, trongquá trình biểu trưng hóa (quá trình chuyển nghĩa để những hình ảnh trở thànhnhững ẩn dụ, những biểu trưng nghệ thuật) hình ảnh cá, câu-cá với những nétnghĩa biểu trưng của nó, đã để lại dấu ấn văn hóa của cư dân nông nghiệp vùngsông nước.Phần đông người Việt nói chung, cư dân Nam bộ nói riêng làm nông nghiệp. Chínhvì vậy mà con cá có một vị trí khá đặc biệt trong đời sống người Nam bộ. Con cátrong đời sống vật chất thường nhật được nhìn nhận trong ca dao. Cá ở Nam bộkhông chỉ được ăn tươi mà còn được làm mắm, làm khô để tích trữ ăn dần. Hiệnthực nầy cũng để lại dấu ấu trong ca dao Nam bộ, cụ thể là trong lời ru của ngườimẹ:Con ơi ở lại với bà,Má đi làm mắm tháng ba má về,Má về có mắm con ăn,Có khô con nướng, có em con bồng.Xem hình ảnh cá như một phương tiện nghệ thuật, tác giả dân gian Nam bộ đã tiếntới miêu tả đặc điểm của cá nói chung, từng loại cá nói riêng để nói về con người:Cá lưỡi trâu sầu ai méo miệng,Cá trèn bầu nhiều chuyện trớt môi.Quá trình biểu trưng hóa để hình ảnh con cá biểu trưng cho nhân vật trữ tình trongca dao là một quá trình liên tưởng, so sánh. Đặc điểm chung nhất của các loài cá làsống trong nước. Nước trong một không gian cụ thể là biển, sông, kinh, đìa, ao. Cátrong nước ( hoặc trong chậu, lờ, lưới ) dễ dàng được hình dung như con ngườitrong cuộc đời với những hoàn cảnh cụ thể khác nhau:Bể sâu con cá vẫy vùng,Trời cao muôn trượng, cánh chim hồng cao bay.Đôi ta như con cá ở đìa,Ngày ăn tán lạc, tối về đủ đôi.Với cặp biểu trưng câu - cá thì cá luôn luôn đại diện cho cô gái, còn câu đại diệnchàng trai - hoặc là thái độ tình cảm của chàng trai. Câu cá là một hình thức laođộng sản xuất của cư dân sông nước. Việc câu cá không dành riêng cho bất cứ ai,ai cũng có thể câu được bởi công việc nầy tương đối dễ dàng. Tuy vậy, trong cadao Nam bộ chỉ có chàng trai mới câu và câu là chàng trai:Anh ngồi bực lở anh câu,Khen ai khéo mách, cá sầu không ăn.Câu vàng lưỡi bạc nhợ tơ,Câu thời câu vậy cá chờ có nơi.Liều mình lội xuống ao sâu,Đặng đo miệng cá uốn câu cho vừa.Anh ơi, gá duyên đừng kén đừng lừa,Cụm mây kia đen đặc, ngọn gió lùa còn tan.Việc câu trong ca dao Nam bộ là sự thuyết phục, là bày tỏ tình yêu của chàng trai.Trong thực tế đời sống của cư dân Nam bộ, công việc câu cá cũng là một hoạtđộng lao động kiếm sống. Người ta hay dùng hai từ “ câu cơm “ để chỉ một hoạtđộng nào đó nhằm mục đích kiếm tiền, cụ thể hơn là kiếm tiền cho cuộc sốngthường nhật của gia đình và bản thân. Có lẽ ngay từ những ngày đầu khai phá vùngđất mới nầy, việc bắt cá, câu cá là việc phổ biến, thường xuyên đồng thời là việcbuộc phải làm. Cá trong sông, rạch rất nhiều nhưng phải câu, bắt mới có. Do vậy “cá ăn câu “ trong ca dao mang ý nghĩa là một kết quả tốt cho chàng trai.Hình ảnh câu- cá khá phổ biến trong ca dao các miền. Sau đây là một trường hợpđược ca dao Bắc bộ sử dụng:Anh ngồi vực lở anh câu,Khen ai xui giục con cá sầu không ăn,Con cá không ăn câu anh con cá dại,Con cá ăn câu anh thì có ngãi có nhân.Hình ảnh câu- cá được tác giả sử dụng theo lối tư duy thuận chiều: cô gái yêuchàng trai thì mọi việc đều tốt đẹp, còn như không yêu là mất mát, dại khờ. Ca daoNam bộ một mặt tiếp nối kiểu suy nghĩ ấy:Cá không ăn câu thật là con cá dại,Bởi câu anh cầm, câu ngãi câu nhân.Nhưng mặt khác, tác giả ca dao Nam bộ lại suy nghĩ theo kiểu “phản đề”: khôngphải lúc nào yêu anh cũng đều tốt đẹp cả:Cá không ăn câu thật là con cá dại,Vác cần câu về nghĩ lại con cá khôn.Cá không ăn câu chê rằng con cá dại,Cá mắc câu rồi nói tại cá tham ăn.Đó là kiểu tư duy phóng khoáng, luôn dành cho đối tượng nhiều khả năng lựachọn, thậm chí là sự lựa chọn ngược lại với ý định ban đầu.Vấn đề chỉ có chàng trai câu mà cô gái không câu trong ca dao Nam bộ, có thể lýgiải rằng đây là phản ánh một tập quán xã hội: chàng trai phải bày tỏ tình yêutrước, phải chủ động trong quan hệ lứa đôi. Cô gái trong ca dao Nam bộ - với hìnhảnh con cá - có thể chủ động chờ đợi, một hình thức tạo điều kiện thuận tiện chođối tượng:Con cá vẩn vơ núp tại bóng cầu,Chờ anh khác thể sao hầu chờ trăng.***Hình ảnh “ cá hóa rồng “ ( cá hóa long ) gắn với một khía cạnh khác của văn hóa.Đó là sự sùng bái đối với loài cá chép ( cá lý ngư). Cá chép có thể hóa rồng bay lênmây, là loại cá thiêng cho các vị thần tiên cỡi về trời mang theo những thông điệpcủa trần gian. Đặc biệt, trong tín ngưỡng dân gian Nam bộ cá sấu cũng có thể trởthành rồng. Quá trình cá sấu đắc đạo là quá trình từ khi hình thành cho đến khi sụplở của một cù lao. Hiện tượng cù lao sụp lở gọi là cù dậy.Khi cá sấu bắt đầu tu làkhi nó nằm im dưới đáy sông. Phù sa của dòng sông theo thời ...