TÍNH CÁCH PHÊ PHÁN HIỆN THỰC

Như ở Phần thứ nhất đã sơ bộ giới thiệu, một số nhà cổ tích học từ anh em Grim (Grimm), Muyn-le (M.Muller), v.v... thuộc trường phái thần thoại ngữ văn học Ấn-Âu, trong khi xác định nguồn gốc truyện cổ tích, đã có xu hướng coi đó là "tiếng dội cuối cùng" của thần thoại, là sự xây dựng lại thần thoại dựa trên những quan niệm và hiểu biết mới, phù hợp với phương thức sinh hoạt của con người trung cổ. Thực tế thì giữa hai loại hình có những mối tương quan nhất định, có...
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
TÍNH CÁCH PHÊ PHÁN HIỆN THỰC TÍNH CÁCH PHÊ PHÁN HIỆN THỰC 1. Như ở Phần thứ nhất đã sơ bộ giới thiệu, một số nhà cổ tích học từanh em Grim (Grimm), Muyn-le (M.Muller), v.v... thuộc trường phái thầnthoại ngữ văn học Ấn-Âu, trong khi xác định nguồn gốc truyện cổ tích, đã cóxu hướng coi đó là tiếng dội cuối cùng của thần thoại, là sự xây dựng lạithần thoại dựa trên những quan niệm và hiểu biết mới, phù hợp với phươngthức sinh hoạt của con người trung cổ. Thực tế thì giữa hai loại hình cónhững mối tương quan nhất định, có sự tiếp nối và kế thừa, nhưng mỗi loạivẫn có những đặc trưng riêng và đảm nhiệm những chức năng khác nhau.Trong giai đoạn lịch sử mới, loại hình truyện cổ tích ra đời thay thế cho thầnthoại không chỉ là thay đổi một kiểu thẩm mỹ đã không còn thích hợp, màđồng thời cũng lĩnh lấy một trọng trách mới mẻ và phức tạp: trọng trách xãhội, mà trước đó thần thoại hầu như chưa biết đến. Với triển vọng to lớn đó,trong nhiều thế kỷ của nhân loại, truyện cổ tích đã đạt được một bước pháttriển chưa từng thấy so với bất kỳ một loại hình văn xuôi tự sự dân gian nàokhác, vô luận về số lượng cũng như về khả năng phổ biến rộng rãi. Chính vìthế, có nhiều nhà nghiên cứu phôn-clo (folklore) thế giới khi phân loạithường đề nghị xếp cổ tích thành một loại riêng biệt và tất cả những loạihình văn xuôi phi cổ tích góp thành một loại khác. Hiển nhiên nếu chỉ làmcông việc tái hiện lại thần thoại hay sử thi mà không có chức năng độc lập,không mang ý nghĩa xã hội trực tiếp, truyện cổ tích sẽ khó có một sự pháttriển rực rỡ đến nhường ấy trong đời sống tinh thần của nhân loại. Và mặcdầu không bao giờ được xếp ngang với tiểu thuyết của thời kỳ cận hiện đại,trong cuộc đấu tranh để sinh tồn của con người vào một giai đoạn tối tăm mùmịt, dai dẳng, truyện cổ tích quả là một trong những phương tiện nghệ thuậtưu việt có tác dụng kích thích và nâng đỡ tinh thần của quần chúng. Vừathay thế cho tư duy thần thoại, vừa chịu ít nhiều ảnh hưởng của thần thoại,truyện cổ tích trở thành một truyền thống sáng tác mới mẻ, hoặc đậm tínhchất kỳ ảo, hoặc đậm tính chất thế sự, nhưng nói chung dù kỳ ảo hay thế sựthì nét nổi bật ở nó vẫn là nghệ thuật ngụ ý. Bằng hình thức dẫn nhập lý thú,mỗi một truyện cổ tích thường đưa người nghe đi dần tới một kết luận địnhsẵn, hoặc đi tới một lời khuyên bóng bẩy, kín đáo. Đúng như nhận xét củaPuskin (A.Pouchkine): Truyện cổ tích là dối trá, nhưng trong truyện cổ tíchcó những gợi ý, những bài học cho những cu cậu hảo tâm. Gần đây, khi nóiđến đặc trưng thể loại cổ tích, tác giả Mỹ học trong phôn-clo (folklore) cũngtrở lại ý này: Truyện cổ tích khái quát hóa kinh nghiệm sống của nhân dândưới một hình thức mà mọi người có thể tiếp thu được và có hiệu lực về mặtthẩm mỹ, và trong đời sống của bản thân nhân dân, nó là một phương tiệngiáo dục quan trọng đối với thế hệ trẻ[1]. Nói đến truyện cổ tích như là một công cụ để đấu tranh, một phươngtiện để góp phần vào việc giáo dục, tức là nói đến tính tư tưởng của cổ tích.Cũng như truyện cổ tích của bất cứ dân tộc nào trên thế giới, truyện cổ tíchViệt-nam sản sinh trong sinh hoạt của dân tộc, nhất là trong những môitrường gần gũi với cuộc sống thực tiễn, ở đó phẩm cách của dân tộc đ ượcbộc lộ một cách trọn vẹn qua hoạt động sáng tạo của lớp người đông đảonhất và cũng giàu sức sống nhất. Thấm nhuần lòng yêu thiên nhiên xứ sở vàtinh thần nhân đạo, nội dung truyện cổ tích thường mơ tưởng đến một cuộcsống tốt đẹp hơn, khát khao một sự công bằng xã hội vốn dĩ là niềm mơ ướcchung của nhân loại từ bao nhiêu đời nay. Với ý thức và cảm quan thẩm mỹ lành mạnh, pha chút ngây thơ củangười bình dân, truyện cổ tích thường bộc lộ quan niệm cho rằng sự thậtnhất định sẽ thắng dối trá, cái thiện bao giờ cũng thắng cái ác, cái tích cựctrước sau sẽ đè bẹp cái tiêu cực; nó ca ngợi ngoài sự thông minh, tài trí, sứckhỏe, là những phẩm chất cao đẹp: lòng thủy chung, ngay thẳng, tính cươngtrực, hành động vì lẽ phải, v.v... đồng thời cũng chĩa mũi nhọn vào nhữngthế lực hắc ám, tàn ác, những thói hư tật xấu của con người. Đương nhiên quan niệm thiện - ác, tốt - xấu này không thể thoát lyhoàn toàn nhân sinh quan và luân lý quan của giai cấp thống trị. Đứa contiếc gà định chôn mẹ bị thần Sét đánh chết; người anh tham lam, ngu ngốcchuốc lấy hậu quả bi đát; cả một cộng đồng làng trở thành một tổ chức cướpcủa giết người bị triệt hạ và bị hành hình, v.v... đó là công lý của nhân dânnhưng không có gì trái ngược với đạo đức và pháp lý chính thống. Cũngvậy, truyện Người thợ đúc và anh học nghề (số 122) răn đe sự phản bội, lòngnham hiểm cũng như tính tham lam; truyện Thử thần và Miêu thần (số 140)nói về mối quan hệ giữa tội ác và hình phạt gắn với nhau như hình với bóng;truyện Người đầy tớ và người ăn trộm (số 106) bao hàm một sự so sánh hơnkém giữa tài trí trong bất lương với tài trí mà lương thiện, v.v...; chắc chắn ởnhững truyện đó cách hiểu của nhân dân và cách hiểu của giai cấp thống trịcũng chỉ là một mà thôi. Thậm chí, không ít truyện cổ tích lẽ ra chiều hướnggiải quyết có thể khác đi, nhưng vì bị khuôn trong mô hình đạo lý chínhthống quá chặt, tác giả vô tình đã sử dụng hệ thống ấy làm đường mạch pháttriển của truyện. Ví dụ trong truyện Ông già họ Lê (số 153), cảm hứng củangười kể đã nghiêng hẳn về phía pháp lý chính thống khi bắt buộc vợ chồngngười chị gái phải trả lại cho đứa em trai khác mẹ tất cả của cải của người bốđể lại; truyện Giết chó khuyên chồng (số [50]) có gì khác hơn là sự đề caochế độ gia trưởng, trong đó người ta chỉ cần biết mối quan hệ huyết thốnggiữa các thành viên trong một dòng họ, một gia đình; hay là truyện Sự tíchkhăn tang (số 186): thái độ và hành động tuyệt tình của ông bố đối với cáccô con gái của mình phải chăng cũng nhằm biểu lộ lập trường của nhân dân,từ trong tiềm thức vẫn coi chế độ phụ quyền là hợp lý... Tuy nhiên, nếu xét ...