TƯ DUY PHƯƠNG ĐÔNG NHÌN DƯỚI ÁNH SÁNG HỌC THUYẾT EINSTEIN Tác giả: Nguyễn Huệ Chi Phần 10

Biện chứng Phật Lão không rạch ròi, quy củ được như biện chứng Hegel và biện chứng của Marx, điều đó thì đã hẳn. Ấy thế mà hạt nhân hợp lý của nó lại có một sự ứng hợp khá cao trong đời sống tự nhiên và xã hội, khiến ngay nhiều nhà khoa học phương Tây trong đó có Einstein cũng từng rất xem trọng.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
TƯ DUY PHƯƠNG ĐÔNG NHÌN DƯỚI ÁNH SÁNG HỌC THUYẾT EINSTEIN Tác giả: Nguyễn Huệ Chi Phần 10logique biện chứng được trang bị bài bảntrong đầu óc những bậc cầm chịch lúc bấygiờ - vẫn không đủ sáng suốt cảnh báotrước một đáp án sai, duy lương thức củachữ “tâm” bảo lưu từ Phật Lão và cả Khổngnữa mới giúp tìm thấy đích thực nghiệm sốsai hay đúng. Biện chứng Phật Lão khôngrạch ròi, quy củ được như biện chứngHegel và biện chứng của Marx, điều đó thìđã hẳn. Ấy thế mà hạt nhân hợp lý của nólại có một sự ứng hợp khá cao trong đờisống tự nhiên và xã hội, khiến ngay nhiềunhà khoa học phương Tây trong đó cóEinstein cũng từng rất xem trọng. Đã đành, từ bỏ duy lý cổ điển, bao hàmcả duy lý mác-xít không phải là từ bỏ thựcnghiệm khoa học, cũng không phải là từ bỏchủ nghĩa Marx như một triết thuyết. Trái lạikhoa học loài người đang phát triển như vũbão vẫn cần và càng rất cần duy lý, miễnđó là duy lý hiện đại, một thứ duy lý khôngđông cứng trong hai đáp số sai và đúngtheo cách nghĩ “cái gì hợp với lý trí thì tồntại”. Và chủ nghĩa Mác vẫn cần cho tư duycon người như mọi học thuyết triết họckhác của nhân loại, miễn không biến nóthành một học thuyết chính trị xã hội độctôn với những công thức “bao giờ cũngđúng” như vô sản chuyên chính, đấu tranhgiai cấp bằng bạo lực cách mạng... Conngười chức năng trong xã hội mới cũngkhông phải là không còn đáng giá, miễn nóphải hài hòa với con người tự do, biết chủđộng chuyển hóa thành con người tự do,không bị điều kiện hóa trong mọi thứ côngthức từ trên dội xuống: “Ngang lưng thì thắtphương châm/Đầu đội chính sách tay cầmchủ trương/Hai chân đứng vững lậptrường...”. Xưa kia con người chức năngcủa nhà Nho đã tìm được ở Lão Trang vàPhật giáo một liệu pháp cân bằng tâm thếvà giảm đẳng gánh nặng chuyên chế trongtư tưởng, trong ý thức hệ. Từ mấy thập kỷnay rồi con người chức năng xã hội chủnghĩa vô tình hay cố ý cũng tự phát tìm đếnmột liệu pháp giảm đẳng gánh nặng tâm lýbằng hành vi tiêu cực: “nói vậy mà khôngphải vậy”. Không thể nói đấy là phươngcách “giải lý tính” đúng nghĩa. Tuy nhiên, tựnó đã là một thách đố gay gắt đòi hỏi trướcsau phải có lời giải. 25-VII-2005 ----------- [1] Chúng tôi không có nguyên bản kinhRigveda bằng tiếng Phạn nên trích dẫn quamột bản dịch tiếng Hán. [2] Trở lên các dẫn chứng đều rút từTrang Tử , các thiên “Tiêu dao du”, “Tề vậtluận” và “Thu thủy”. [3] Xin xem Một bậc minh triết thì vô ý.Sđd, chương V và chương VI. [4] Xin xem bản dịch Trang Tử ; Nxb. Vănhóa, 1994, tr. 178-179. [5] Mệnh đề này trích từ thiên “Tề vậtluận”, rất khó hiểu, xin chú nguyên văn đểbạn đọc tham khảo: “Thiên địa dữ ngã tịnhsinh nhi vạn vật dữ ngã vi nhất. Ký dĩ vinhất hỹ, thả đắc hữu ngôn hồ? Ký dĩ vị chinhất hỹ, thả đắc vô ngôn hồ? Nhất dữ ngônvi nhị, nhị dữ nhất vi tam 天 地 與 我 并 生而 萬物 與 我 為 一 。旣 以 為 一 矣 。且 得有 言 乎 。旣 以 謂 之 一 矣 。且 得 無 言 乎。一 與 言 為 二 。二 與一 為 三”. [6] Chúng tôi chỉ dẫn theo ý chứ khôngtrích nguyên Nguyễn Hiến Lê, vì câu văndịch của chúng tôi có khác Nguyễn Hiến Lê. Nguồn: Tham luận trong Hội thảo khoahọc “Vật lý học hiện đại-Văn hóa và pháttriển” do Tạp chí Tia sáng thuộc bộ Khoahọc và công nghệ phối hợp với Ban sánglập Trường đại học Phan Châu Trinh thuộcUBND tỉnh Quảng Nam tổ chức tại Hội Anvào hai ngày 31-7-2005 và 1-8-2005.