Từ Kỹ thuật & Ma thuật đến Nghệ thuật & tác lực qua góc nhìn của Alfred Gell

Kỹ thuật & ma thuật cùng với Nghệ thuật & tác lực1 - những tác phẩm cuối cùng được Alfred Gell viết trong thập niên trước lúc qua đời vì bệnh ung thư ở tuổi 51 - đã tạo nên một hiện tượng tác động mạnh đến các nhà khoa học xã hội và nhân văn, đặc biệt là với giới nghiên cứu nghệ thuật, trong những năm đầu thế kỷ XXI. Từ kỹ thuật và ma thuật đến nghệ thuật và tác lực của nó là một bước tiến dài trong hành trình phát triển hàng triệu năm của...
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Từ Kỹ thuật & Ma thuật đến Nghệ thuật & tác lực qua góc nhìn của Alfred Gell Từ Kỹ thuật & Ma thuật đến Nghệ thuật & tác lực qua góc nhìn của Alfred Gell Alfred Gell Kỹ thuật & ma thuật cùng với Nghệ thuật & tác lực1 - những tác phẩm cuối cùng được Alfred Gell viết trong thập niên trước lúc qua đời vì bệnh ung thư ở tuổi 51 - đã tạo nên một hiện tượng tác động mạnh đến các nhà khoa học xã hội và nhân văn, đặc biệt là với giới nghiên cứu nghệ thuật, trong những năm đầu thế kỷ XXI. Từ kỹ thuật và ma thuật đến nghệ thuật và tác lực của nó là một bước tiến dài trong hành trình phát triển hàng triệu năm của loài người. Nói cách khác, kỹ thuật và ma thuật là những yếu tố văn hóa đã được hình thành từ giai đoạn sơ khai của loài người, trong khi nghệ thuật và tác lực của nó chính là những thành tựu đỉnh cao mà loài người đã đạt được trong lịch sử văn minh của mình. Với sự nhạy cảm khoa học và hệ thống kiến thức phong phú có được trong lĩnh vực nghiên cứu của mình (nhân học), Alfred Gell đã kết nối các vấn đề lịch sử văn minh của nhân loại với khoa học và nghệ thuật chỉ gói gọn trong một thuật ngữ: Nhân học nghệ thuật (anthropology of art). Theo ông, “nhân học nghệ thuật tập trung vào bối cảnh xã hội của việc chế tác, lưu hành, tiếp nhận nghệ thuật hơn là đánh giá những tác phẩm cụ thể” vì “công việc đánh giá đó là chức năng của một nhà phê bình” (Gell, 1998)2. Với nhân học nghệ thuật, Gell đã giúp các nhà nghiên cứu có thể phân biệt được giá trị của các sản phẩm kỹ thuật hay nghệ thuật mang tính ma thuật của thổ dân khác với các tác phẩm nghệ thuật của các nghệ sĩ như thế nào. Xa hơn, nhà nghiên cứu có thể đi sâu tìm hiểu giá trị nghệ thuật đích thực của tác phẩm nghệ thuật trong đời sống xã hội mà ông gọi đó là tác lực3 của nó. Trước Gell, các nhà khoa học xã hội và nhân văn (KHXH&NV) hàng đầu trên thế giới đều quan tâm đặc biệt tới mối quan hệ xã hội giữa ma thuật, khoa học và tôn giáo. Đã có hàng chục công trình “kinh điển” mang nội dung ma thuật, khoa học và tôn giáo... của Tylor (1871), Frazer (1900), Mauss (1902), Durkheim (1012), Leeuw (1933), Evans-Prichard (1937), Malinowski (1948) Tambiah (1984),... ra đời chủ yếu trong nửa đầu thế kỷ XX. Nhưng thật đáng ngạc nhiên, các nhà KHXH&NV hàng đầu đó lại rất ít đề cập trực tiếp đến nghệ thuật, đặc biệt là nghệ thuật đương đại, như cách làm của Gell. Một số công trình nghiên cứu căn bản của các nhà nhân học biểu tượng như Turner, Geertz, Schneider,... cũng chỉ chủ yếu xoay quanh việc phân tích các yếu tố nghệ thuật mang tính biểu tượng và ma thuật của các bộ lạc đang sống trong nền văn minh tiền công nghiệp hoặc tìm hiểu tính biểu tượng của hệ thống thân tộc trong xã hội... Hầu như chưa có một công trình nào của họ khả dĩ có thể được sử dụng như một công cụ lý thuyết để tiếp cận đối với nghệ thuật hiện đại và đương đại. Có lẽ vì những lý do đó mà các công trình nghiên cứu của Gell đã nhận được nhiều sự quan tâm của giới khoa học. Kỹ thuật và Ma thuật Kỹ thuật & Ma thuật chỉ là một bài viết ngắn của Gell với vỏn vẹn bốn trang, từ trang 6 đến trang 9 ở Tạp chí Nhân học ngày nay (trong tập 4, số 2, tháng 4/1988). Vì vậy, rất khó để có thể đặt nó lên ngang hàng cùng với Nghệ thuật & Ma lực là một cuốn sách dày gần 300 trang được xuất bản sau đó 10 năm. Tuy nhiên, ý đồ của tôi khi chọn các công trình nghiên cứu này để giới thiệu ở đây chính là cái nhìn xuyên suốt thời gian và không gian của Gell đối với nghệ thuật dưới góc nhìn nhân học nghệ thuật. Kỹ thuật và ma thuật là những thành tố văn hóa mà con người đã sử dụng ngay từ buổi bình minh của nhân loại. Thậm chí, Gell cho rằng khả năng kỹ thuật không chỉ có ở loài người mà còn tồn tại ở nhiều loài khác như vượn người, tinh tinh,... và ông không chấp nhận giả định về việc sử dụng công cụ “là một yếu tố duy nhất chỉ loài người mới có” (Gell, 1988). Cái nhìn xuyên thời gian của Gell đã được chứng minh bởi trong sự phát triển của khoa học công nghệ hiện nay, kỹ thuật vẫn là một yếu tố then chốt trong đời sống văn hóa của con người trong thế kỷ XXI. Không chỉ có cái nhìn xuyên suốt lịch sử hàng triệu năm tiến hóa của loài người như đã nêu, Gell còn cho chúng ta một cái nhìn khái quát về không gian dưới góc độ nghệ thuật: Từ các hình vẽ ma thuật của các tộc người tiền sử đến các tác phẩm kinh điển trong nghệ thuật Phục Hưng và nghệ thuật hiện đại; từ những hình minh họa của thổ dân châu Phi và châu Á – Thái Bình Dương đến các tác phẩm hội họa ở các trung tâm nghệ thuật ở châu Âu, thậm chí là ngôn ngữ biểu tượng trong các chương trình quảng cáo bia và xe hơi... Sự tách bạch về mặt thuật ngữ của Gell giữa kỹ thuật và ma thuật với nghệ thuật và tác lực có ý đồ sâu xa bằng một cái nhìn mang tính hệ thống. Trong Kỹ thuật & Ma thuật ông gọi đó là “hệ thống kỹ thuật” với ba trọng tâm là kỹ thuật chế tác, kỹ thuật sản sinh và kỹ thuật mê hoặc. Alfred (Antony Francis) Gell (1945 – 1997) là nhà nhân học xã hội Anh có ảnh hưởng lớn đối với nghệ thuật, ngôn ngữ, biểu tượng và nghi lễ. Ông là học trò của Edmund Leach khi theo học chương trình MPhil (thạc sĩ bậc cao - ở Việt Nam không có chương trình này) tại ĐH Bằng việc tìm hiểu hệ thống kỹ thuật từ kỹ Cambridge. Raymond thuật chế tác đến kỹ thuật mê hoặc trong quá trình ...