Tư tưởng Trung dung qua cái nhìn lịch đại

Bài viết trình bày những cách hiểu về khái niệm Trung dung từ khi khởi nguyên cho đến lúc nó trở thành một tư tưởng luân lí đạo đức, chính trị được nhà Nho các thời kì trọng dụng, xem nó như một nguyên tắc trong ứng xử và hơn thế là một quy chuẩn quy phạm hành vi con người.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Tư tưởng Trung dung qua cái nhìn lịch đại JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE 2013, Vol. 58, No. 6B, pp. 52-57 This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn TƯ TƯỞNG TRUNG DUNG QUA CÁI NHÌN LỊCH ĐẠI Đinh Thanh Hiếu1 , Hà Đăng Việt2 1 Trường Đại học KHXH&NV Hà Nội, 2 Trường Đại học Sư phạm Hà Nội Tóm tắt. Bài viết trình bày những cách hiểu về khái niệm Trung dung từ khi khởi nguyên cho đến lúc nó trở thành một tư tưởng luân lí đạo đức, chính trị được nhà Nho các thời kì trọng dụng, xem nó như một nguyên tắc trong ứng xử và hơn thế là một quy chuẩn quy phạm hành vi con người. Qua đó, kết hợp những nhận định và chỉ ra phương thức thực hành Trung dung trong xử trí các mối quan hệ người - người trong xã hội cũng như những ưu - nhược điểm của nó. Từ khóa: Trung dung, Trung hoà, Thời trung.1. Mở đầu - ¸ Trung dung là tư tưởng luân lí và phương pháp luận của Nho gia, chiếm địa vịquan trọng trong Nho học. Nó là sự kế thừa và phát triển tư tưởng - Œ Trung hoà từ thờiÂn - Chu. Trong các thiên ä š Bàn canh, R ¥ Tửu cáo của Kinh Thư - là các thiên cóniên đại vào khoảng giữa Ân Thương (1766 TCN tới khoảng năm 1122 TCN) và đầu TâyChu (440 TCN - 249 TCN), đã thấy xuất hiện chữ Trung, hay Đức Trung. Khổng Tử kếthừa quan điểm truyền thống trọng trung, quý trung của tiên nhân mà đề xuất quan niệmTrung dung đầu tiên. Khổng Tử nói: Trung dung chi vi đức dã, kì chí hĩ hồ, dân tiển cửuhĩ [Trung dung là cái đức rất mực vậy thay, đã lâu rồi dân ít có được] (Luận ngữ - Ungdã). Khổng Tử coi Trung dung là đức tột bậc (chí đức), là chuẩn tắc cao nhất quy phạm tưtưởng và hành vi của con người.2. Nội dung nghiên cứu Sách “֞ Luận ngữ, Nghiêu viết ghi: “Nghiêu viết: Tư nhĩ Thuấn, thiên chi lịchsố tại nhĩ cung, doãn chấp kì trung; tứ hải khốn cùng, thiên lộc vĩnh chung” (Vua Nghiêunói: Này Thuấn, số trời đã định tại ngươi, hãy giữ lấy trung đạo, nếu để bốn biển khốncùng thì lộc trời mãi chấm dứt). Đó chính là lời giáo huấn của vua Nghiêu khi ông nhườngNgày nhận bài: 26/3/2013. Ngày nhận đăng: 30/8/2013Liên hệ: Hà Đăng Việt, e-mail: ha_dang_viet@yahoo.com52 Tư tưởng Trung dung qua cái nhìn lịch đạingôi cho Thuấn. Điểm quan trọng nhất ở đó là bốn chữ “ A÷v- doãn chấp kì trung”(thành thực dốc lòng giữ trung đạo). Như thế cũng có nghĩa là lấy “đạo Trung” làm chuẩntắc của chính giáo. Thuấn chịu mệnh của Nghiêu, chuyên chú dùng trung, cho nên KhổngTử mới xưng tán là: “Thuấn kì đại trí dã dư! Thuấn hiếu vấn nhi hiếu sát nhĩ ngôn, ẩnác nhi dương thiện, chấp kì lưỡng đoan, dụng kì trung ư dân, kì tư dĩ vi Thuấn hồ!” ( -¸ Trung dung) (Vua Thuấn thực là người sáng suốt vậy thay! Ngài ham hỏi và ham xétnhững lời nói bình thường, ẩn điều xấu mà nêu gương điều tốt đẹp, cân nhắc hai đầu mốimà dùng Trung đạo cho dân, thế nên mới là vua Thuấn chăng!). Về sau Thuấn nhườngngôi cho Vũ, có dặn Vũ: “Nhân tâm duy nguy, đạo tâm duy vi, duy tinh duy nhất, doãnchấp quyết trung” (Nhân tâm nguy hiểm, đạo tâm vi diệu, phải Tinh phải Nhất, giữ lấyTrung đạo - Kinh Thư - Đại Vũ mô). Mười sáu chữ này về sau được Tống nho coi là “tâmpháp truyền đạo thống” của các thánh nhân. Sau Vũ có Thang, Mạnh Tử nói là: “Thang o÷- Ëâ!¹giữ đạo trung, lập người hiền tài bằng mọi cách” (“ , Thang chấp _P âAtrung, lập hiền vô phương” - . Mạnh Tử. Li Lâu hạ). Đến đời Chu, thiên “* 5 Hồng phạm” sách “ ø Thượng thư” dẫn lời Cơ Tửđiều trần chính trị với Chu Vũ vương, có câu: “Vô thiên vô bí, tuân vương chi nghĩa; vôphản vô trắc, vương đạo chính trực” (Không thiên không lệch, theo nghĩa của vua, khônglệch không nghiêng, đạo vua ngay thẳng). Đó cũng là ý “chấp trung” đã nói ở trên đây.“Chu lễ. Địa quan” nói: “Tư đồ dĩ ngũ lễ phòng vạn dân chi ngụy, nhi giáo chi trung; dĩlục nhạc hòa vạn dân chi tình, dĩ giáo chi hòa” Quan Tư đồ dùng ngũ lễ để phòng muôndân tác ngụy mà dạy họ trung đạo, dùng lục nhạc để nuôi dưỡng cái tình của muôn dân vàdạy họ hài hòa. Theo những dẫn dụ trên đây, có thể thấy, quan niệm đạo trung đã bắt đầu từ rấtsớm, khởi nguồn từ Nghiêu, Thuấn, Vũ, Thang, Văn, Vũ, Chu Công mà truyền đến KhổngTử, trở thành cái gọi là đạo thống chính truyền của nho gia các đời. Đến Khổng Tử, ngaybản thân ngài cũng chưa từng giải thích một cách minh xác hai chữ Trung dung, nhưngthông qua những kiến giải khi ngài vận dụng Trung dung để xử lí mâu thuẫn thì có thểhiểu được thực chất của cái mà Khổng Tử gọi là Trung dung. Khi Tử Cống hỏi: Anh Sư(Tử Trương) và anh Thương (Tử Hạ) ai hiền? Khổng Tử nói: Anh Sư thái quá, anh Thươngbất cập. Tử Cống lại hỏi: Vậy anh Sư hơn chăng? thì Khổng Tử trả lời: thái quá cũng nhưbất cập (Luận ngữ - Tiên tiến). Thái quá cũng như bất cập là mệnh để quan trọng củatrung dung, ...