Viết như là dịch thuật

Nếu nói dịch thuật là quan trọng, chắc ít ai phản đối, nhưng nếu nói người dịch chỉ là kẻ ăn theo tác giả, có lẽ số người đồng ý cũng không ít hơn. "Con khỉ của nhà văn" - đó là danh hiệu mà mà Gabriel Marquez, chủ nhân giải Nobel 1982, ban tặng cho các dịch giả, những người đã chuyển cuốn tiểu thuyết Cien anos de soledad của ông sang hàng trăm thứ tiếng khác nhau trên thế giới. Không phải vô cớ mà dịch giả Nguyễn Trung Đức, "con khỉ" của bản Trăm năm cô đơn,...
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Viết như là dịch thuật Viết như là dịch thuật Nếu nói dịch thuật là quan trọng, chắc ít ai phản đối, nhưng nếu nói người dịchchỉ là kẻ ăn theo tác giả, có lẽ số người đồng ý cũng không ít hơn. Con khỉ củanhà văn - đó là danh hiệu mà mà Gabriel Marquez, chủ nhân giải Nobel 1982,ban tặng cho các dịch giả, những người đã chuyển cuốn tiểu thuyết Cien anos desoledad của ông sang hàng trăm thứ tiếng khác nhau trên thế giới. Không phải vô cớ mà dịch giả Nguyễn Trung Đức, con khỉ của bản Trămnăm cô đơn, trước khi mất, từng nhắc đến danh hiệu này với ít nhiều thích thú.Cách diễn đạt đầy chất văn chương của Marquez không chỉ độc đáo mà còn nhântừ, thậm chí quá nhân từ so với những gì các dịch giả thường được nghe từ miệngcác nhà văn. Khi còn làm biên tập viên nhà xuất bản Quân Đội Nhân Dân, tôithường được nghe nhiều người, trong đó có cả, và nhất là các nhà văn, nói: Bọndịch giả các cậu sướng thật. Người ta sáng tác sẵn, các cậu chỉ cần chuyển ngữ làxong, có tiền tiêu!. Và tiền nhuận bút dịch đâu phải ít: Theo quy định của n hà nước, tuỳ theo chấtlượng và thể loại, nhuận bút dịch có thể tới 75% nhuận bút sáng tác. Nghe quả thậtsướng tai! Một nhà văn đương đại tên tuổi thì nhận định: Phàm những thằng biếtngoại ngữ đều không thể sáng tác hay được. Nếu sáng tác hay được thì hãy tự sángtác đi, cần gì phải chọn kiểu ăn sẵn! Ông không nói hết, nhưng đám dịch giả cầnphải hiểu hết: Các anh chỉ là lũ kí sinh, cả đời chỉ làm mỗi việc chuyển ngữ tácphẩm của người khác để lấy tiền! Nhưng tất cả những điều kể trên vẫn là chuyện nhỏ so với những lỗi lầm tàytrời mà dịch giả nào cũng không ngừng phạm phải. Nếu là thi sĩ nghĩa là ru vớigió, thì là dịch giả nghĩa là nghe mắng mỏ. Giáo sư Harry Aveling, trường Đạihọc La Trobe, Melbourne, Australia viết trong tiểu luận Mistakes inTranslation: A Functionalist Approach: Các dịch giả luôn luôn bị chỉ trích vìnhững lỗi lớn nhỏ nhiều không kể xiết. Tất cả những ai làm nghề này đều biết rõđiều đó. Chúng ta làm việc quần quật hàng năm trời, với mọi khả năng tinh tế vàsự cẩn trọng, chỉ để nhận được những câu nhận xét đại loại: Anh bỏ mất của tôimột dấu phẩy ở trang 45, loại chim này thuộc họ bồ câu chứ đâu phải thuộc họác là hoặc thể giả định là một trong những đặc điểm nổi bật trong phong cách tácgiả, nhưng anh đã không chuyển được sang bản dịch. So với những lời này, danh hiệu con khỉ đúng là vinh dự hơn nhiều, vì dù saonó cũng mang dáng dấp nghệ sĩ! Nguyễn Trung Đức tâm đắc với cái danh hiệu doMarquez tặng quả cũng có lí của ông! Thái độ trịch thượng đối với dịch thuật xuất phát từ một quan niệm phổ biến,cho rằng viết văn là công việc của cảm hứng sáng tạo, trong đó nhà văn đóng vaitrò của Thượng Đế: Anh/chị ta tạo nên một tác phẩm trọn vẹn và người đọc chỉviệc thưởng thức, còn giữa họ, người dịch chỉ đơn thuần là kẻ trung gian. Theoquan điểm này, dịch thuật vừa dễ dàng hơn, vừa ít sáng tạo hơn so với sáng tác. Là một người luôn luôn phải phân thân giữa viết và dịch, từ lâu lắm tôi đã lờmờ nhận thức được rằng đó là một quan niệm sai lầm. Nhưng sai lầm ở chỗ nào?Tôi xin mô tả lại những suy nghĩ, đúng hơn là những thay đổi trong suy nghĩ, củamình về công việc dịch thuật, theo một trật tự thời gian. Chính sự thay đổi ấy l àđiều tôi muốn chia xẻ với bạn đọc trong tiểu luận này. Đầu tiên, tôi nhận thấy đòi hỏi về tính chuyên nghiệp của dịch thuật. Tất cảnhững ai từng dịch thuật đều biết rằng dịch thuật không hề dễ dàng hơn, và đôi khicòn khó khăn hơn nhiều so với sáng tác. Trên thực tế, nhiều người học hành rất ítvẫn có thể viết được một bài thơ, một truyện ngắn sạch nước cản, nhưng không aicó thể trở thành dịch giả nếu thiếu sự chuẩn bị công phu. Lí do dễ thấy l à muốn trởthành dịch giả, người ta phải mất nhiều năm để nắm vững một ngoại ngữ, phải cómột vốn kiến thức văn hoá rộng lớn và sự tinh tế cá nhân, và phải thông thạo tiếngmẹ đẻ. Yêu cầu về sự tinh thông tiếng mẹ đẻ đối với dịch giả dường như gay gắthơn nhiều so với người sáng tác: Có nhiều người sáng tác rất trơn chu, nhưng hễbắt tay vào dịch là văn trở nên ngây ngô, khô cứng, thậm chí tối nghĩa. Những lậpluận này tôi cũng được nghe nhiều người nói, và không phải là không thuyết phục,nhưng nó không làm thay đổi được thái độ của xã hội về dịch thuật. Rồi tôi nhận thấy đòi hỏi về tính sáng tạo của dịch thuật. Điều này cũng đãnhiều người khẳng định: Dịch thuật không hề kém sáng tạo hơn so với sáng tác.Công việc dịch thuật dường như có ba cấp độ, và tương ứng với ba cấp độ ấy, dịchgiả đồng thời phải là nhà ngôn ngữ, nhà văn hoá và nhà tâm lí. Cấp độ thứ nhất mang tính ngôn ngữ. Để hiểu một ngôn ngữ thì người ta phảihọc về ngữ nghĩa của các đơn vị ngôn ngữ cũng các mối liên hệ của chúng trongmột hệ thống nhất định. Người dịch phải hiểu không phải một, mà hai ngôn ngữ.Anh/chị ta phải học về ngữ nghĩa của các đơn vị ngôn ngữ cùng các mối liên hệcủa chúng trong hai hệ thống ngôn ngữ khác nhau. Người dịch cũ ...