Báo cáo khoa học: GIỮ GÌN TÔN TI TRẬT TỰ CÁC HÀNH ĐỘNG PHÁT NGÔN TRONG GIAO TIẾP NGÔN NGỮ CỦA NGƯỜI VIỆT

Trong giao tiếp ngôn ngữ, để thể hiện sự tôn trọng thứ bậc tôn ti trong xã hội, người Việt sử dụng nhiều phương thức khác nhau, trong đó việc giữ gìn tôn ti trật tự các hành động phát ngôn (HĐPN) là một phương thức đáng lưu ý. Với tư cách là một hành động xã hội, hành động phát ngôn của người Việt có những vấn đề đáng lưu ý như: trật tự các HĐPN,hướng của các HĐPN, tính đại diện của HĐPN và HĐPN zero mang nghĩa. ...
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Báo cáo khoa học: "GIỮ GÌN TÔN TI TRẬT TỰ CÁC HÀNH ĐỘNG PHÁT NGÔN TRONG GIAO TIẾP NGÔN NGỮ CỦA NGƯỜI VIỆT" TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG - SỐ 5(40).2010 GIỮ GÌN TÔN TI TRẬT TỰ CÁC HÀNH ĐỘNG PHÁT NGÔN TRONG GIAO TIẾP NGÔN NGỮ CỦA NGƯỜI VIỆT THE PERFORMANCE OF THE SEQUENCE OF THE HIERACHICAL SPEECH ACTS IN VIETNAMESE LANGUAGE COMMUNICATION Lê Viết Dũng Trường Đại học Ngoại ngữ, Đại học Đà Nẵng TÓM TẮT Trong giao tiếp ngôn ngữ, để thể hiện sự tôn trọng thứ bậc tôn ti trong xã hội, ngườiViệt sử dụng nhiều phương thức khác nhau, trong đó việc giữ gìn tôn ti trật tự các hành độngphát ngôn (HĐPN) là một phương thức đáng lưu ý. Với tư cách là một hành động xã hội, hànhđộng phát ngôn của người Việt có những vấn đề đáng lưu ý như: trật tự các HĐPN,hướng củacác HĐPN, tính đại diện của HĐPN và HĐPN zero mang nghĩa. Đây là những vấn đề thuộc vềchuẩn mực ứng xử xã hội giới hạn sự tự do của con người và khẳng định HĐPN vừa là mộtquyền lợi đồng thời là một bổn phận trong giao tiếp ngôn ngữ. ABSTRACT In language communication, Vietnamese people may use different language strategiesto express their conformity to the hierarchy in society. Among these, the performance ofsequences of hierarchical speech acts is a significant requirement. As social acts, Vietnamesespeech acts can be identified with such distinctive features as: the order of speech acts, theorientation of utterances, their representation and non-verbal responses or feedbacks. Thesecan be considered within the social norms and framework of human freedom, which enables theinterlocutor to assert that speech acts are a right and a duty in language communication.1. Từ tôn ti trật tự trong xã hội đến việc giữ gìn tôn ti trật tự trong giao tiếp ngônngữ Thứ bậc tôn ti là một trong những thuộc tính cơ bản của mọi tổ chức, mọi phánxét xã hội. Không thể hình dung được một xã hội không có tôn ti thứ bậc bởi vì: “Con người không chỉ biết suy nghĩ mà còn hành động. Con người không chỉ cóý tưởng mà còn có những giá trị. Thừa nhận một giá trị tức là thiết lập một tôn ti trật tựvà đối với đời sống xã hội, một sự đồng thuận về giá trị, một sự sắp xếp theo thứ tự cácý tưởng, sự vật và con người là hết sức cần thiết” (C. DUMONT, 1996: 34) Xã hội Việt Nam truyền thống là một xã hội được tổ chức chặt chẽ với các quyđịnh về tôn ti thứ bậc rõ ràng từ trong sinh hoạt gia đình, dòng họ ra ngoài xã hội. Dovậy, ngôn ngữ và ứng xử ngôn ngữ của người Việt cũng mang đậm dấu ấn về thứ bậc,tôn ti của tổ chức xã hội (Nguyễn Văn Chiến, Nguyễn Đức Dân, 1993, Trần NgọcThêm, 1997).56 TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG - SỐ 5(40).2010 Trong giao tiếp ngôn ngữ, để thể hiện sự tôn trọng thứ bậc, tôn ti trong xã hội,người Việt có nhiều phương thức: ngôn ngữ, cận ngôn ngữ, phi ngôn ngữ và chiến lượcgiao tiếp. (Lê Viết Dũng, 1998). Giữ gìn tôn ti trật tự các hành động phát ngôn là mộtphương thức quan trọng trong chiến lược giao tiếp.2. Sơ lược về hành động phát ngôn Hành động phát ngôn (la prise de parole) là hành động của một chủ thể dùng đểmở đầu hoặc tham gia giao tiếp. Theo “Từ điển ngôn ngữ học và các khoa học về ngônngữ”: “khi một người khác im lặng hoặc ngừng nói có người mở lời thì hành động nàytạo nên một hành động phát ngôn” (1994: 380). Xét về bản chất, hành động phát ngôn là một hành động có ý nghĩa (actionsensée). Xét về chức năng, đó là một hành động xã hội (action sociale). Hành động phátngôn (HĐPN) có những đặc trưng sau: - HĐPN không có hình thái ngôn ngữ, không có ngữ nghĩa và không phụ thuộc về bất kỳ lớp đơn vị ngôn ngữ nào. - HĐPN là sự hiện thực hóa một quyết định tham gia hoặc mở đầu giao tiếp. Quyết định này xuất phát từ một động cơ nói năng bị chi phối bởi hoàn cảnh và HĐPN luôn luôn có một ngữ cảnh lời nói nhất định và có tác động vào ngữ cảnh đó. Do vậy, có thể nói HĐPN cũng tuân theo một số quy luật nhất định có thể quan sát và phân tích được. Rõ ràng là trong một hoàn cảnh nhất định việc tham gia giao tiếp là không thểtránh được (PEARSON, 2003) nên chủ thể giao tiếp phải chọn lựa một trong hai khảnăng: (a) giao tiếp bằng lời sẽ thực hiện một HĐPN (b) không giao tiếp bằng lời không có HĐPN nếu (a) sẽ phải chọn lựa và quyết định: a1, thực hiện HĐPN lúc nào? Trước, sau ai? b2, thực hiện HĐPN hướng về ai? Bất kỳ sự chọn lựa nào trên đây của chủ thể đều có ý nghĩa và có tác động đếnhoàn cảnh giao tiếp. Nói một cách khác, ngay cả bản thân HĐPT đã có một ý nghĩa màchưa cần tính đến ý nghĩa của diễn ngôn chứa đựng trong các tín hiệu ngôn ngữ. ...