Báo cáo nghiên cứu khoa học: QUAN NIỆM 'THỜI MỆNH' TRONG TƯ TƯỞNG NGÔ THÌ NHẬM

Quan niệm về “thời, mệnh” của Ngô Thì Nhậm có nhiều yếu tố tiến bộ, tích cực. Đó là quan niệm: gắn lòng dân với ý trời; mệnh trời, đạo trời được hiểu với ý nghĩa chủ đạo là quy luật vận động, biến đổi của xã hội. “Thời” trong tư tưởng Ngô Thì Nhậm là “thời vận”, “thời thế” và được xem xét trong dòng biến chuyển liên tục. Ngô Thì Nhậm đề xuất quan điểm: con người trong hoạt động xã hội phải “nắm thời”, “theo thời”, “tuỳ thời”, “phải thời”. Đó là bí quyết dẫn đến thành...
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Báo cáo nghiên cứu khoa học: "QUAN NIỆM “THỜI MỆNH” TRONG TƯ TƯỞNG NGÔ THÌ NHẬM" QUAN NIỆM “THỜI MỆNH” TRONG TƯ TƯỞNG NGÔ THÌ NHẬM NGO THI NHAM’S CONCEPTION OF “HUMAN OPPORTUNITY AND HEAVENLY DESTINY” TRẦN NGỌC ÁNH Trường Đại học Kinh tế, Đại học Đà Nẵng TÓM T ẮT Quan niệm về “thời, mệnh” của Ngô Thì Nhậm có nhiều yếu tố tiến bộ, tích cực. Đó là quan niệm: gắn lòng dân với ý trời; mệnh trời, đạo trời được hiểu với ý nghĩa chủ đạo là quy luật vận động, biến đổi của xã hội. “Thời” trong tư tưởng Ngô Thì Nhậm là “thời vận”, “thời thế” và được xem xét trong dòng biến chuyển liên tục. Ngô Thì Nhậm đề xuất quan điểm: con người trong hoạt động xã hội phải “nắm thời”, “theo thời”, “tuỳ thời”, “phải thời”. Đó là bí quyết dẫn đến thành công. ABSTRACT Ngo Thi Nham’s conception about “human opportunity and heavenly destiny” is positive and progressive. This conception is closely related to human and heavenly “willingness”. And heavenly destinity is perceived according to his ideology as social progressive principles. The conception “opportunity” in his ideology is considered to be “chance” or “circumstance” and it is regarded as a continuous circle. Ngo Thi Nham aslo perceives that human beings should “take opportunity”and suit themselves with this opportunity. This perception is really a secret to human sucesses. 1. Quan niÖm vÒ mÖnh trêi Quan niÖm vÒ mÖnh trêi ®· xuÊt hiÖn tõ rÊt sím trong lÞch sö t tëng Trung Hoa, ngay tõthêi ¢n Th¬ng. Khæng Tö, ngêi s¸ng lËp Nho gi¸o, dï Ýt nhiÒu cã sù giao ®éng trong ttëng, nhng nãi chung quan niÖm cña «ng vÒ mÖnh trêi lµ duy t©m kh¸ch quan. TiÕp tôc ttëng thiªn mÖnh cña Khæng M¹nh, §æng Träng Th qua Xu©n thu phån lé coi trêi lµ “vuacña tr¨m vÞ thÇn”, ®ång thêi ®Ò xuÊt t tëng: “trêi ngêi hîp nhÊt” vµ “thiªn nh©n c¶m øng”.Lý häc Tèng Nho Ýt dïng kh¸i niÖm mÖnh trêi mµ nãi nhiÒu ®Õn “thiªn lý” nhng ®Òu thÓ hiÖnlËp trêng duy t©m kh¸ch quan vµ theo ®ã th× “tam c¬ng”, “ngò thêng” còng nh thÓ chÕ,trËt tù x· héi phong kiÕn ®Òu lµ thÓ hiÖn sù lu hµnh cña “thiªn lý” (®¹o trêi). Lµ mét nhµ Nho, ®¬ng nhiªn, quan niÖm vÒ mÖnh trêi cña Ng« Th× NhËm vÒ c¬ b¶nkh«ng thÓ vît ra ngoµi quan niÖm truyÒn thèng cña Nho gi¸o. Víi Ng« Th× NhËm, “mÖnhtrêi” tríc hÕt còng ®îc hiÓu lµ mét lùc lîng ë bªn ngoµi con ngêi nhng l¹i chi phèi ®êisèng x· héi cña con ngêi mµ con ngêi kh«ng thÓ cìng l¹i ®îc. Trong ChiÕu lªn ng«i vua,Ng« Th× NhËm viÕt: “thÞnh, suy, dµi ng¾n, vËn mÖnh do trêi, kh«ng ph¶i søc ngêi t¹o ra®îc”(1). Tuy nhiªn, ë Ng« Th× NhËm, ®Æc biÖt khi bµn vÒ c¸c vÊn ®Ò x· héi, l¹i thÊy xuÊthiÖn mét quan niÖm kh¸c vÒ mÖnh trêi, kh¸c víi néi dung t tëng mÖnh trêi trong c¸c kinh®iÓn Nho gi¸o. §ã lµ quan niÖm g¾n mÖnh trêi, ®¹o trêi víi lßng ngêi, lßng d©n. Quan niÖmvÒ “ý trêi - lßng d©n” cña Ng« Th× NhËm kh«ng ph¶i kh«ng cã nguån gèc tõ kinh ®iÓn Nhogi¸o. S¸ch Kinh th, thiªn Th¸i thÖ thîng cã viÕt: “Trêi th¬ng kÎ h¹ d©n, lßng d©n ®· muèn,trêi tÊt ph¶i theo” vµ “mÖnh trêi kh«ng cho, tøc lµ lßng kÎ h¹ d©n ®· ®Þnh s½n, lßng d©n ®·®Þnh s½n tøc lµ uy lÖnh cña trêi ®¸ng sî l¾m vËy”(2). ThÕ nhng, nÕu nh ë Kinh th, quanniÖm ý trêi - lßng d©n míi thÓ hiÖn mét c¸ch chung chung víi ý nghÜa r¨n d¹y nhµ cÇm quyÒnth× ë Ng« Th× NhËm, lßng d©n míi lµ vÊn ®Ò trung t©m, lµ tÊt c¶, lµ chñ ®Ých cña ho¹t ®éngchÝnh trÞ x· héi. Trong KiÕn nghÞ vÒ chÝnh sù (Kim m· hµnh d), Ng« Th× NhËm viÕt: “Trêitr«ng, trêi nghe do ë d©n. Lßng d©n yªn ®Þnh th× ý trêi còng xoay chuyÓn … trong níc yªn lµnhê ë ®îc lßng d©n… D©n hoµ c¶m ë díi th× thiªn hoµ øng ë trªn, hiÖu nghiÖm ®îc mïakh«ng hÑn mµ ®Õn”(3). Nh vËy lµ Ng« Th× NhËm lu«n lu«n ®Æt lßng d©n tríc ý trêi vµ cãthÓ hiÓu, víi «ng kh«ng ph¶i ý trêi quyÕt ®Þnh mµ lµ lßng ngêi, lµ ý chÝ cña ®¹i ®a sè conngêi míi lµ c¨n cø quan träng nhÊt ®Ó xem xÐt, quyÕt ®Þnh c¸c ho¹t ®éng chÝnh trÞ x· héi.Bëi vËy, trong ChiÕu lªn ng«i vua (viÕt thay Quang Trung), Ng« Th× NhËm chØ râ: “TrÉm lµngêi ¸o v¶i ë ®Êt T©y S¬n, kh«ng cã mét thíc ®Êt, vèn kh«ng cã chÝ lµm vua, chØ v× lßngngêi ch¸n ng¸n ®êi lo¹n, mong mái ®îc vua hiÒn ®Ó cøu ®êi yªn d©n, … Nay xem khÝ thÇnrÊt hÖ träng, ng«i trêi thËt khã kh¨n, trÉm chØ lo kh«ng kham næi, nhng øc triÖu ngêi trongbèn biÓn ®Òu xóm quanh c¶ vµo th©n trÉm, ®ã lµ ý trêi ®· ®Þnh, kh«ng ph¶i do ngêi lµm ra.TrÉm nay øng mÖnh trêi, thuËn lßng ngêi … lªn ng«i thiªn tö”(4). §¸ng chó ý lµ Ng« Th× NhËm cßn vËn dông quan niÖm mÖnh trêi cña m×nh ®Ó chèng l¹iquan niÖm vÒ mÖnh trêi cña c¸c thÕ lùc x©m lîc ph¬ng B¾c. KÎ thèng trÞ ph¬ng B¾c, vènquen dïng kh¸i niÖm mÖnh trêi lµm c«ng cô tinh thÇn ®Ó Ðp buéc d©n ta ph¶i khuÊt phôcchóng: “níc nhá sî mÖnh trêi thê níc lín”, phï Lª, diÖt T©y S¬n lµ “lËp l¹i níc ®· mÊt,nèi l¹i ...