Đề tài: NHẬN THỨC LUẬN CỦA NGÔ THÌ NHẬM BƯỚC TIẾN CỦA TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM THẾ KỶ XVIII

Sống trong thời đại có những biến đổi xã hội sâu sắc, cũng giống như nhiều Nho sĩ Việt Nam đương thời, Ngô Thì Nhậm (1746 – 1803) đã quan tâm và suy nghĩ đến một số vấn đề triết học, lấy đó làm nền tảng cho những tư tưởng chính trị, nhân sinh và phương châm xử thế của mình. Trong bài viết này, thông qua vấn đề “lý”, tác giả muốn nêu lên những nhận thức mới mẻ của Ngô Thì Nhậm so với Tống Nho. Mặc dù chỉ là người kế thừa Tống Nho nhưng Ngô Thì...
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Đề tài: " NHẬN THỨC LUẬN CỦA NGÔ THÌ NHẬM BƯỚC TIẾN CỦA TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM THẾ KỶ XVIII " Nghiên cứu triết học Đề tài: NHẬN THỨC LUẬN CỦANGÔ THÌ NHẬM BƯỚC TIẾN CỦATƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM THẾ KỶ XVIII NHẬN THỨC LUẬN CỦA NGÔ THÌ NHẬM BƯỚC TIẾN CỦA TƯTƯỞNG TRIẾT HỌC VIỆT NAM THẾ KỶ XVIII TRẦN NGỌC ÁNH (*)Sống trong thời đại có những biến đổi xã hội sâu sắc, cũng giống nh ư nhiềuNho sĩ Việt Nam đương thời, Ngô Thì Nhậm (1746 – 1803) đã quan tâm và suynghĩ đến một số vấn đề triết học, lấy đó làm nền tảng cho những tư tưởngchính trị, nhân sinh và phương châm xử thế của mình. Trong bài viết này,thông qua vấn đề “lý”, tác giả muốn nêu lên những nhận thức mới mẻ của NgôThì Nhậm so với Tống Nho. Mặc dù chỉ là người kế thừa Tống Nho nhưng NgôThì Nhậm đã có những đóng góp riêng về mặt nhận thức luận, như cho rằngnhận thức không chỉ dừng lại ở hiện tượng mà phải đi sâu vào bản chất sự vật,hiện tượng; sự thống nhất giữa nội dung và hình thức, giữa cái bên trong vàcái bên ngoài khi nhận thức; về tính tương đối của nhận thức… Những đónggóp này đã tạo ra một bước tiến của lịch sử tư tưởng triết học dân tộc thế kỷXVIII.Ngô Thì Nhậm (1746 – 1803) là một nhân vật lịch sử nổi bật của Việt Nam thếkỷ XVIII. Thời đại của Ngô Th ì Nhậm là thời đại biến loạn lịch sử dữ dội;danh giáo, cương thường bị đảo lộn và khủng hoảng tư tưởng sâu sắc. Đó làthời đại đã khiến con người, đặc biệt là tầng lớp sĩ phu, phải lật đi lật lại nhiềuquan niệm truyền thống để không những hiểu cho đúng, cho phải đạo, mà quantrọng hơn, để có cơ sở cho hành động, cho sự lựa chọn một hướng đi, mộtphương châm xử thế. Ngô Thì Nhậm là một trong những học giả đương thời cóý thức xây dựng cho mình một phương pháp luận phù hợp với thực tế lịch sử.Rải rác trong các trước tác của Ngô Thì Nhậm, có thể thấy, ông đã quan tâm vàsuy nghĩ đến một số vấn đề triết học, lấy đó làm nền tảng cho những tư tưởngchính trị, quan niệm về nhân sinh và phương châm xử thế của mình. Một trongnhững vấn đề triết học mà Ngô Thì Nhậm tập trung suy nghĩ là phạm trù Lý.Trong lý học Tống Nho, mặc dù tồn tại hai cách lý giải về Lý theo hướng duytâm và duy vật, nhưng quan niệm mang tính duy tâm khách quan là chủ đạo vàphổ biến. Chu Hy cho rằng: “Vạn vật hữu nhất thái cực”, nghĩa l à vạn vật đềudo thái cực sinh ra. Đó là cái “lý nhất” của vũ trụ. Nhưng thái cực lại thể hiệntrong mỗi sự vật, hiện tượng cụ thể, nên mỗi vật đều có “lý” của nó. Trong t ưtưởng truyền thống, “lý” đ ược hiểu là đạo lý, có nghĩa là con đường đúng đắnmà suy nghĩ và hành động của con người phải khuôn theo. Mặt khác, “lý” cònđược coi như quy luật của sự vật, của thế giới, nhưng được lý giải trên cơ sởduy tâm khách quan: “lý” có nguồn gốc từ thái cực và “có cái lý ấy thì mới cósự vật ấy”. Các nhà Nho Việt Nam cùng thời với Ngô Thì Nhậm không bànnhiều về “lý”. Bùi Dương Lịch chỉ quan tâm đến thiên chí, địa chí và hình thểnúi sông. Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác thì đi sâu vào khái niệm “khí”nhằm làm rõ cơ sở triết học cho lý luận nghề thuốc mà ông suốt đời theo đuổi.Còn Lê Quý Đôn, người bàn nhiều nhất về “Lý Khí” trong các học giả đươngthời, nhưng trong Vân đài loại ngữ, ông cũng không chú tâm bàn sâu về “lý”,mà chỉ đề cập nhiều đến mối quan hệ giữa “lý” và “khí” trong các sự vật.Ngô Thì Nhậm đã kế thừa và phát huy quan niệm về “lý” của Tống Nho theotinh thần duy vật và thực tiễn. Là một nhà chính trị ham hoạt động, Ngô ThìNhậm cũng đề cập đến “lý” với tư cách đạo lý, nhưng chủ yếu ông quan tâmnhiều đến “lý” với tư cách quy luật, nhằm soi sáng thời thế và làm cơ sở lýluận cho phương châm hành động và thái độ ứng xử của mình trước những sựbiến xã hội quá phức tạp và mau lẹ. Trước hết, chịu ảnh hưởng của quan điểmlý học Tống Nho, Ngô Thì Nhậm cũng cho rằng, “lý” có nguồn gốc từ tháicực, “lý” bao trùm toàn bộ thế giới, chi phối sự vận động, biến hoá của trời đấtvà vạn vật. Ông khẳng định: “Sách truyện nghĩa của họ Trình nói: “buông rathì ngập cả sáu cõi, cuốn lại thì lui về nơi kín đáo”. Sáu cõi và nơi kín đáocũng chỉ là một “lý” mà thôi. Con người và trời đất cũng cùng chung một thenmáy”(1). Như vậy, theo Ngô Thì Nhậm, “lý” có tính phổ biến trong toàn vũtrụ. Ông cũng thừa nhận, mọi vật đều có “lý” của mình khi cho rằng, “suy rộngra, tất cả các sự vật không cái gì là không có đạo lý”. Song, qua các trước tácđể lại, khi bàn về “lý”, không thấy Ngô Thì Nhậm nhắc đến tư tưởng “có cái lýấy thì mới có sự vật ấy” của Chu Hy. Phải chăng, Ngô Thì Nhậm, một ngườicó thiên hướng và ham hoạt động thực tiễn, không quan tâm nhiều đến “lý”một cách trừu tượng, tư biện? Đối với Tống Nho, “lý” là cái có trước “khí”(duy tâm khách quan) và ít nhiều mang tính huyền diệu, thần bí. Còn Ngô ThìNhậm, dù chỉ là người kế thừa, chứ không phải là người đề xuất nguyên lý,nhưng không phải vì thế mà ông không có những đóng góp riêng về mặt nhậnthức luận. Với Ngô Thì Nhậm, “lý” không còn mang tính chung chung, trừutượng, mà thường được giải thích cụ thể, có tính khách quan, phản ánh kết quảcủa sự quan sát thế giới, sự suy tư, chiêm nghiệm của riêng ông. Tư tưởng nàyđặc biệt thể hiện rõ trong tác phẩm Trúc Lâm tông chỉ nguyên thanh. Ngô ThìNhậm khẳng định: “lý” - đó là “cái gì cần phải có ở trong vật”, “là việc phảilàm như thế mới hợp”. “Lý” là cái vốn có của sự vật và việc làm của con ngườiphải noi theo “lý” thì mới thành công.“Lý” là cái có thể nắm bắt được và do vậy, “lý” là cụ thể, là cái mà con ngườicó thể nhận thức được. Rõ ràng, ở đây, “lý” được quan niệm như là quy luậtcủa sự vật mà con người có thể nhận thức để l àm cơ sở cho hành động. TrongKhông thanh (Trúc Lâm tông chỉ nguyên thanh), khi trả lời câu hỏi “Nhà Nhonói Lý. Vậy thế nào là Lý?”, Ngô Thì Nhậm đã giải đáp: “Lý như cái thớ, cáiđốt của cây”. Tư tưởng này của Ngô Thì Nhậm được hiểu: “Bản tính của Lý làcó ngang, chếch, có cong, thẳng như cái thớ của cây… Hoa Ưu đàm nở ...