Dòng họ duy nhất có nghề làm giấy sắc phong

Cách đây 300 năm, dòng họ Lại ở Nghĩa Đô, ngoại thành Hà Nội được chúa Trịnh Tráng giao cho đặc ân làm giấy sắc. Nguyên liệu là cây dó Lâm Thao, qua nhiều công đoạn chế biến cầu kỳ trở thành loại giấy đẹp có sức bền hàng trăm năm. Ngày nay, dòng họ làm giấy sắc vinh quang một thời chỉ còn lại hai nghệ nhân là cụ Lại Thị Phượng và cụ Lại Thế Bàn đều ở tuổi xưa nay hiếm.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Dòng họ duy nhất có nghề làm giấy sắc phong Dòng họ duy nhất có nghề làm giấy sắc phongCách đây 300 năm, dòng họ Lại ở Nghĩa Đô, ngoại thành Hà Nội được chúa Trịnh Tránggiao cho đặc ân làm giấy sắc. Nguyên liệu là cây dó Lâm Thao, qua nhiều công đoạn chếbiến cầu kỳ trở thành loại giấy đẹp có sức bền hàng trăm năm. Ngày nay, dòng họ làmgiấy sắc vinh quang một thời chỉ còn lại hai nghệ nhân là cụ Lại Thị Phượng và cụ LạiThế Bàn đều ở tuổi xưa nay hiếm.Từ thế kỷ XI giấy Lĩnh Nam đã được ca ngợi là một sản phẩm quý không kém gì giấycủa Trung Quốc. Vua Lý đã dùng làm quà tặng cho sứ giả nhà Tống.Kể từ đó nghề làm giấy thủ công nước ta đã có lịch sử tám, chín trăm năm, nhưng nghềlàm giấy sắc cho nhà vua phong công, phong thần thì mới có khoảng 300 năm nay. Sảnphẩm quý hiếm ấy chỉ có dòng họ Lại ở Nghĩa Đô được làm và nhà vua cũng chỉ nhậpqua nhà thầu của chính họ Lại ở Nghĩa Đô làm ra mà thôi.Họ Lại làm giấy sắc vuaNghĩa Đô thêm nghĩa nghìn xưa mặn mà.Loại giấy này là một sản phẩm công nghệ thủ công rất quí vì nó đẹp. Hai mặt đạo sắc,một mặt vẽ rồng có hình con triện, một mặt vẽ tứ linh để yểm mặt sau. Nó đẹp nhờ nhữngnét vẽ khi mềm mại theo những đường uốn lượn uốn khúc của những khúc rồng, khi baybổng theo những vân mây, lúc hóa chim, lúc hóa rồng của những nghệ nhân tài hoa.Giấy đã đẹp lại quý. Quý vì trên mỗi nét vẽ hoa văn lại có vàng mười tô điểm lên lónglánh. Theo người sản xuất thì đó là vàng thực phủ lên nét vẽ như người ta phủ vàng quỳvậy. Chưa hết, đây còn là lộc vua, lộc nước nhuần thấm trong mỗi đạo sắc là sự kết tinhbền vững, trường tồn của bàn tay lao động người thợ thủ công trong mỗi sợi tơ tạo nên tờgiấy.Giấy sắc có sức chịu đựng lâu dài có thể hai ba trăm năm nếu được bảo quản tốt. Sở dĩvậy vì tờ giấy đanh mà lại mềm mại như lụa, không hút ẩm, không giòn, không manhmún, dai.Có được những tiêu chuẩn chất lượng như thế vì kỹ thuật làm loại giấy này cầu kỳ lắm.Vật liệu để làm cũng là cây dó, nhưng phải là dó Thao (dó trồng ở vùng đất Lâm Thao),các công đoạn kỹ thuật làm cơ bản giống như làm các loại giấy dó khác, song kỹ hơn vàcó thêm một số các công đoạn kỹ thuật mà các loại giấy khác không có.Cũng như làm giấy dó bình thường, trước hết người ta đem vỏ cây dó ngâm trong nướclạnh, rồi trong nước vôi, sau đó đưa vào vạc nấu chín bằng hơi, đưa ra tách bóc thànhphần ruột, phần vỏ, lấy phần ruột trắng ngâm kỹ trong bể thối rồi đem rửa, đem chọn kỹhết đầu mặt, hết vẩy đen, đem ngâm rồi giã, đãi, kết hợp với phèn chua và gỗ mò đánhtan đều trong một cái bể lớn gọi là kéo tầu. Tiếp theo là công đoạn xeo. Khi xeo giấy sắcthì phải xeo ba người phối hợp mới thành một tờ giấy. Lúc bóc uốn phải bóc liền ba tờhoặc năm tờ tùy theo độ dầy mỏng của từng loại giấy nhằm bảo đảm độ dai cho giấy.Ngoài ra trong công đoạn giã bìa khi làm giấy sắc người ta giã bìa bằng tay chứ khônggiã bằng chày dận chân ba hoặc bốn người giã. Chày giã bằng tay cao hơn đầu người, mặtchày phải phẳng không để lồi mặt gương để lực xuống phân đều không làm cho các sợi tơđó gãy vụn ra. Có vậy mới đảm bảo được độ dai của tờ giấy. Ngoài các công đoạn nhưlàm giấy dó, giấy sắc phải thêm các công đoạn kỹ thuật sau:- Trước hết giấy muốn đanh, bóng thì phải nghè. Nghè là một hình thức dùng lực nện nénđều tờ giấy cho đanh lại. Khi nghè giấy người ta đặt tờ giấy trên mặt đá đanh phẳng, mộtngười dùng chày giã đều tay, một người kéo tờ giấy cho lực phân đều nhiều lượt, khi nàonghe tiếng chày giã trên tờ giấy đanh và chắc tay là được.- Khâu thứ hai sau nghè là phết keo cho lờ giấy tăng thêm độ dai, giảm độ hút ẩm, tránhmối mọt. Keo phết chế biến từ da trâu. Sau khi phết keo người ta nhuộm giấy bằng cáchphết phủ lên tờ giấy mấy nước hoàng liên tạo cho tờ giấy có mầu vàng tươi rồi vẽ rồngtrên một mặt có in hình con triện, mặt kia vẽ hình vật linh để yểm sau tờ giấy. Khâu saucùng vẽ phủ một lớp vàng quỳ óng ánh lên trên, tăng vẻ đẹp và mầu sắc lung linh huyềnảo cho tờ giấy.Giấy có nhiều khổ to nhỏ khác nhau, rộng nhất là khổ giấy 2m x 0,75, nhỏ nhất là 1m30 x0,52. Rồng vẽ cũng tùy theo thứ cấp phong công, phong thần mà vẽ hai hoặc ba bốn rồng.Theo con cháu hậu duệ họ Lại ở Nghĩa Đô, thì nghề làm giấy sắc là do chúa Trịnh Tráng,đặc ân giao cho cụ Lại Thế Giáp, nguyên là con rể Trịnh Tráng đặc quyền làm. Số lượnglàm nhiều ít theo nhu cầu của triều đình.Để điều hành công việc, nhà chúa đã giao cho cụ Lại Thế Vinh tước Đô Thịnh Hầu trựctiếp đảm nhiệm. Năm làm nhiều nhất là năm Khải Định tổ chức Tứ tuần đại khánh(mừng thọ 40 tuổi). Lúc đó họ Lại phải làm hàng vạn tờ sắc để kịp cho nhà vua ban khenquần thần. Năm đó họ Lại phải tập trung cả họ để làm và cũng là năm đỉnh cao của nghềlàm giấy sắc ở Nghĩa Đô. Những nghệ nhân tài hoa làm nghề này, xưa có cụ Lại Thế Vị,cụ Sửu Tơ, con nuôi cụ Xã Vị ở Yên Thái, cụ Xã Đôi, cụ Chương Sứ, cụ Lại Thị Phương,cụ Lại Phú Bàn. Nay cụ Lại Thị Phương thợ xeo giấy giỏi đã ngoài 90 tuổi. Cụ Lại ThếBàn nghệ sĩ vẽ đã ngo ...