Mô típ con người cá nhân với sự tư vấn lương tâm trong truyện thầy Lazarô Phiền của Nguyễn Trọng Quảng

Nếu nhìn từ góc nhìn văn hóa, chúng tôi cho rằng Truyện thầy Lazarô Phiền còn là tác phẩm văn xuôi quốc ngữ đầu tiên của Việt Nam đã xuất hiện môtíp: con người cá nhân với sự tự vấn lương tâm - một quan niệm mới về con người có xuất xứ từ phương Tây.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Mô típ con người cá nhân với sự tư vấn lương tâm trong truyện thầy Lazarô Phiền của Nguyễn Trọng QuảngTạp chí Khoa học & Công nghệ - số 2(50)/năm 2009Khoa học Xã hội Nhân vănMÔ TÍP CON NGƯỜI CÁ NHÂN VỚI SỰ TỰ VẤN LƯƠNG TÂMTRONGTRUYỆN THẦY LAZARÔ PHIỀN CỦA NGUYỄN TRỌNG QUẢNCao Thị Hảo (Trường ĐH Sư phạm - ĐH Thái Nguyên)1. Có thể nói: Truyện thầy Lazarô Phiền (1887) là tác phẩm văn xuôi quốc ngữ đầu tiêncủa văn học Việt Nam. Đã có nhiều nhà nghiên cứu khẳng định giá trị của tác phẩm này từ nhiềuphương diện khác nhau. Bùi Đức Tịnh cho rằng Nguyễn Trọng Quản đã “Đi bước đầu trong việcdùng văn xuôi viết bằng ngôn ngữ thông thường để kể lại một câu chuyện“bày đặt” giống nhưnhững truyện xảy ra trong xã hội đương thời” [1]; Nguyễn Văn Trung đi sâu phân tích kĩ nhữngảnh hưởng đậm nét của tiểu thuyết phương Tây hiện diện trong Truyện thầy Lazarô Phiền về cácphương diện: kết cấu, cách kết thúc, tính cách nhân vật…[2]; Hoàng Dũng đặt tác phẩm “Trongsự đối sánh với những tác phẩm trước và sau nó” trong tiến trình văn học Việt Nam để khẳngđịnh “Những đóng góp của tác phẩm trên về kĩ thuật viết văn hư cấu” [3]… Những nhận địnhnày là đúng đắn và có cơ sở nhưng đều giống nhau ở một điểm - đó là các tác giả mới chỉ quantâm khảo sát đối tượng ở cấp độ văn học.Nếu nhìn từ góc nhìn văn hóa, chúng tôi cho rằng Truyện thầy Lazarô Phiền còn là tácphẩm văn xuôi quốc ngữ đầu tiên của Việt Nam đã xuất hiện môtíp: con người cá nhân với sự tựvấn lương tâm - một quan niệm mới về con người có xuất xứ từ phương Tây.2. Khác với xã hội phương Đông chịu sự chi phối mạnh mẽ của tư tưởng Nho giáo, xã hộiphương Tây lại chịu ảnh hưởng khá sâu sắc tư tưởng của đạo Thiên chúa giáo. Trên tinh thần Cơđốc giáo, bản chất con người được quan niệm là xấu xa, mang tội tổ tông, cần được cứu rỗi vàrửa tội nơi chúa Jesus. Vì thế, theo quan niệm của phương Tây: con người thường bị day dứt vìnỗi lo lắng nội tâm và xung đột tâm lý là bản chất của sự tồn tại. Trong văn xuôi quốc ngữ ViệtNam giai đoạn cuối thế kỷ XIX, chúng ta cũng dễ nhận thấy quan niệm về con người như thếtrong tác phẩm Truyện thầy Lazarô Phiền.Toàn bộ cốt truyện tác phẩm văn xuôi đầu tiên của Việt Nam này xoay quanh sự tự vấncủa nhân vật chính - thầy Lazarô Phiền. Dường như, cả cuộc đời anh ta sống trong ám ảnh và loâu: thuở nhỏ phải chịu cảnh “diệt đạo” trốn chạy khắp nơi cùng cha mẹ, chứng kiến cảnh cha mẹchết cháy khi nhà ngục bị phóng hỏa, lớn lên lấy vợ, rồi bị thói ghen tuông nghi kị giày vò dẫnđến giết vợ, giết bạn và sống trong lo âu day dứt vì tội lỗi của mình. Đây là môtíp nhân vật tiêubiểu cho những con người chịu nỗi lo âu, ám ảnh của ngày phán xét cuối cùng trong đạo Thiênchúa – một thứ tôn giáo phổ biến của người phương Tây. Mặc dù hành động tội lỗi của nhân vật(giết vợ, giết bạn) không hề bị pháp luật phát giác và anh ta vẫn được trọng dụng, lên chức,nhưng đối với con người phương Tây - thì trách nhiệm về mặt đạo đức lại nằm trong chính lươngtâm họ. Nỗi băn khoăn của thầy Phiền không phải chỉ là bổn phận và nghĩa vụ với vợ con giađình không tròn mà bao trùm nhân vật này là sự nghi kị, day dứt luôn giày vò, ám ảnh lương tâmkhôn nguôi. Cách xây dựng nhân vật như thế tạo ra một mẫu nhân vật rất khác so với môtíp conngười luôn lo lắng về gia đình, dòng tộc, về nghĩa vụ với cha mẹ, vợ con theo kiểu phương Đôngtruyền thống. Thầy Phiền đi tìm sự giải thoát khỏi mặc cảm tội lỗi trong lương tâm bằng việcxưng tội và rửa tội nơi chúa Jêsus chứ không phải là đi tu hay tìm sự lượng thứ của cha mẹ, củalàng, tổng. Con đường thoát khỏi sự cắn rứt lương tâm, cứu rỗi linh hồn của những con chiên chỉcó thể là rửa tội làm cho vợi bớt những ô nhục vì tội lỗi do mình gây ra được thực hiện bằng1Tạp chí Khoa học & Công nghệ - số 2(50)/năm 2009Khoa học Xã hội Nhân vănhành động xưng tội với đức cha – người đại diện cho chúa. Nhưng ngay cả điều đó cũng khônggiúp thầy Phiền thoát khỏi sự giày vò của mặc cảm tội lỗi. Rõ ràng, hình tượng nhân vật đượcxây dựng trên tinh thần Cơ đốc giáo với quan niệm: con người sinh ra vốn đã xấu xa và mang tộitừ trong bản chất!Nét độc đáo cơ bản của Truyện thầy Lazarô Phiền là nhân vật đã mang thế giới quan củanền văn hóa phương Tây. Nhân vật ấy có đủ tư cách tồn tại như một cá nhân độc lập. Mối quan hệcủa nhân vật với cộng đồng và trách nhiệm với cộng đồng hầu như không được nhấn mạnh. Đạođức của nhân vật bị lên án bởi chính lương tâm của anh ta, sự tự vấn trong con người anh ta. Vềvấn đề này, Hoàng Dũng đã có lý khi nhận định: “Đây là cuốn truyện đầu tiên lấy sự ân hận làmchủ đề” [4]. Chính vì thế, bạn đọc đương thời vốn quên lối văn học truyền thống cảm thấy nhân vậtthầy Phiền rất xa lạ - dù cốt truyện vẫn mang tính hiện thực. Bởi, nhân vật đã được miêu tả theoquan niệm của nền văn hóa phương Tây. Tại thời điểm này, khả năng tiếp nhận và cảm thụ của đạiđa số công chúng độc giả vẫn nằm trong từ trường văn hóa phương Đông với tín ngưỡng Phật giáovới quan hệ cộng đồng ...