Nguyên lí carnaval trong thi pháp học của Mikhail Bakhtin

Bài viết hướng đến cái nhìn hệ thống về vai trò của nguyên lí carnaval trong lí thuyết thi pháp học của Mikhail Bakhtin: Từ một nguyên lí về mối quan hệ giữa ngoại biên và trung tâm trong đời sống văn hóa, carnaval đã được Bakhtin vận dụng để xây dựng phương pháp tiếp cận các vấn đề thi pháp học từ góc độ văn hóa.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Nguyên lí carnaval trong thi pháp học của Mikhail BakhtinTRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP HỒ CHÍ MINHHO CHI MINH CITY UNIVERSITY OF EDUCATIONTẠP CHÍ KHOA HỌCJOURNAL OF SCIENCEKHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂNSOCIAL SCIENCES AND HUMANITIESISSN:1859-3100 Tập 15, Số 11 (2018): 21-32Vol. 15, No. 11 (2018): 21-32Email: tapchikhoahoc@hcmue.edu.vn; Website: http://tckh.hcmue.edu.vnNGUYÊN LÍ CARNAVALTRONG THI PHÁP HỌC CỦA MIKHAIL BAKHTINPhan Trọng Hoàng Linh*Khoa Ngữ văn – Trường Đại học Khoa học – Đại học HuếNgày nhận bài: 01-8-2018; ngày nhận bài sửa: 13-11-2018; ngày duyệt đăng: 21-11-2018TÓM TẮTBài viết hướng đến cái nhìn hệ thống về vai trò của nguyên lí carnaval trong lí thuyết thipháp học của Mikhail Bakhtin: Từ một nguyên lí về mối quan hệ giữa ngoại biên và trung tâmtrong đời sống văn hóa, carnaval đã được Bakhtin vận dụng để xây dựng phương pháp tiếp cậncác vấn đề thi pháp học từ góc độ văn hóa.Từ khóa: Bakhtin, nguyên lí carnaval, thi pháp học.ABSTRACTThe principle of carnival in Mikhail Bakhtin’s poeticsThe article addresses the question of how the principle of carnival systematically constructsBakhtins poetic theory: based on a principle of peripheral- centralized relationship in cultural life,carnival was used by Bakhtin to develop a methodology of approaching the poetic issues fromcultural perspective.Keywords: Bakhtin, principle of carnival, poetics.1.Mở đầuCarnaval (tiếng Anh: carnival; tiếng Việt: hội giả trang) là loại lễ hội có truyền thốnglâu đời ở châu Âu. Mikhail Bakhtin (1895-1975) nhận thấy trong đó những đặc trưng tiêubiểu của nền văn hóa trào tiếu dân gian thời Trung cổ và Phục Hưng: “Chính carnaval, vớitoàn bộ hệ thống phức tạp các biểu tượng của nó, là biểu hiện đầy đủ nhất và thuần túynhất của văn hóa trào tiếu dân gian” (Bakhtin, 2006b, Từ Thị Loan dịch, tr. 138). Và ôngđã biến nó thành khái niệm công cụ trung tâm trong hướng tiếp cận thi pháp học văn hóacủa mình. Carnaval với Bakhtin không chỉ là danh từ chỉ một loại lễ hội, mà quan trọnghơn, còn là thuật ngữ để chỉ một nguyên tắc thế giới quan, và rộng ra, một thuộc tính phổquát của văn hóa. Trong bài viết này, chúng tôi đặt nguyên lí carnaval trong cái nhìn hệthống, từ văn hóa đến thi pháp học văn hóa, để thấy được ý nghĩa của nó trong lí thuyết thipháp học của Bakhtin.2.Nội dung2.1. Quan niệm về văn hóa trào tiếu dân gianCơ sở phát sinh và nuôi dưỡng cảm quan carnaval chính là văn hóa trào tiếu dân gian(the culture of folk humor), một nền văn hóa mang bản chất ngoại biên, bên lề. Mối quan hệ*Email: phantronghoanglinh@gmail.com21TẠP CHÍ KHOA HỌC - Trường ĐHSP TPHCMTập 15, Số 11 (2018): 21-32giữa nó với nền văn hóa quan phương, chính thống của lực lượng thống trị đã gợi ý choBakhtin luận điểm về sự đối lập và vận động, chuyển hóa không ngừng giữa các khu vực ngoạibiên và trung tâm trong đời sống văn hóa – chính trị.- Cơ sở từ cái nhìn về trung tâm và ngoại biênTiếp cận chuyên luận Sáng tác của François Rabelais và nền văn hóa dân gianTrung cổ và Phục Hưng, ta thấy trạng thái đối lập giữa văn hóa thống trị của nhà nước thầnquyền với văn hóa trào tiếu dân gian là điều thường xuyên được Bakhtin nhấn mạnh. Nhưông miêu tả, hằng năm, các thành phố lớn ở châu Âu thường có đến ba tháng đắm mìnhtrong không khí hội hè dân gian. Hội hè carnaval, với mọi biểu hiện phong phú và đa dạngcủa nó, đã quy định sâu sắc lối tư duy và thế giới quan của tất cả giai tầng và lĩnh vực xãhội. Tuy nhiên, đối tượng của Bakhtin không phải là toàn bộ lễ hội ở thời đại này, ông loạira ngoài một bộ phận không nhỏ các lễ hội của nhà nước phong kiến và giáo hội Cơ đốc.Ông đặc biệt nhấn mạnh đến sự khác nhau có tính nguyên tắc giữa tính vui vẻ, tự do củakhông khí lễ hội dân gian với tính trang nghiêm của các hình thức và nghi lễ chính thống.Lễ hội carnaval, với các trò diễn và lễ thức đi cùng nó, tạo ra một thế giới lộn trái của thếgiới chính thống, nơi mọi chân lí và trật tự hiện hữu, chủ nghĩa giáo điều tôn giáo, mọithần bí và tín ngưỡng, mọi ma thuật và khấn nguyện, đều được giải phóng hoàn toàn. Cóthể rút gọn thành ba điểm:Thứ nhất, vào thời Trung cổ, phần lớn thời gian trong năm, nền văn hóa trào tiếu dângian luôn bị giới hạn mặc định ở khu vực ngoại biên của đời sống văn hóa.Thứ hai, thời điểm lễ hội (dân gian) là khoảng thời gian duy nhất trong năm văn hóatrào tiếu được chiếm lĩnh vị trí trung tâm.Thứ ba, thời gian lễ hội tạo ra một không gian sinh tồn khác, mà khi con người bướcvào, họ được giải phóng khỏi mọi quy phạm, chuẩn mực văn hóa thường ngày; do đó, lễhội carnaval là loại thời – không gian mang tính tự do, tính phi chính thống và tính lítưởng/ không tưởng.Như vậy, Bakhtin không phủ nhận sự tồn tại tất yếu của mối quan hệ giữa trung tâmvà ngoại biên trong đời sống văn hóa. Ông cũng không phủ nhận triệt để các giá trị trungtâm. Các giá trị trung tâm chỉ trở thành đối tượng bị trào tiếu, hạ bệ khi có tham vọng trởthành chân lí vĩnh cửu ...