Tại sao một số thành ngữ, tục ngữ lại khó hiểu?

Trong bài «Câu đối, nội dung của nó»,[1] Phan Ngọc đã có một phát hiện độc đáo: «Thành ngữ và tục ngữ phải học tập lối diễn đạt của thần linh để cho nó trở thành chân lý muôn thuở.» [2] Và một trong những «mánh khoé» (từ dùng của Phan Ngọc) để làm cho ngôn ngữ của thành ngữ, tục ngữ trở thành thiêng liêng là «hình thức phải hết sức giản dị, chữ nghĩa phải hết sức dễ hiểu, nhưng nội dung lại khó giải thích...
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Tại sao một số thành ngữ, tục ngữ lại khó hiểu?T i sao m t s thành ng , t c ng l i khó hi u? HU THIÊN T i sao m t s thành ng , t c ng l i khó hi u? Trong bài «Câu i, n i dung c a nó»,[1] Phan Ng c ã có m t phát hi n c áo: «Thành ng và t c ng ph i h c t p l i di n t c a th n linh cho nó trthành chân lý muôn thu .» [2] Và m t trong nh ng «mánh khoé» (t dùng c aPhan Ng c) làm cho ngôn ng c a thành ng , t c ng tr thành thiêng liêng là«hình th c ph i h t s c gi n d , ch nghĩa ph i h t s c d hi u, nhưng n i dung l ikhó gi i thích, b i vì nh ng ch ơn gi n này ghép v i nhau theo m t ki u xa l sov i ng pháp hàng ngày»,[3] t c là m t ki u ng pháp khó hi u, «nhưng chính vìkhó hi u mà làm bá ch trong thành ng c p cho thành ng s c thái ngôn ngc a th n linh.» [4] V lu n i m trên ây c a Phan Ng c, chúng tôi (dư i bút hi u An Chi) ã cónh n xét như sau: «Chúng tôi không tin r ng cá nhân ho c c ng ng ã l a ch n(...) ho c sáng tác nh ng thành ng b n ti ng (mà Phan Ng c c p) l i mu n tbi n mình thành nh ng th y phù thu b ng cách c p cho chúng s c thái ngôn ngc a th n linh. H càng không mu n làm cho chúng tr nên khó hi u b ng cách bi nchúng thành nh ng giáo i u c a m t th h c thuy t hay tôn giáo bí truy n (...)V y nh ng thành ng h u quan không ph i là khó hi u ngay t u mà ch tr nênkhó hi u theo th i gian. Ch khó hi u c a chúng: m t là v i th i gian, m t s trongnh ng ti ng c u thành chúng ã tr thành t c ; hai là chúng ã b tách kh i hoànc nh l ch s -xã h i trong ó chúng ã ra i; và ba là chúng ã b t nguyên dângian làm cho méo mó.» [5] Do tính ch t và khuôn kh c a bài nên lúc ó chúng tôi ã không có i u ki n phân tích nh ng nguyên nhân trên ây và cũng chưa nêuh t nh ng nguyên nhân còn l i. Trong bài này, chúng tôi xin b sung thêm banguyên nhân n a như sau; b n là phương th c c u t o chúng ã không còn ư cnh n ra n a nên ngư i ta c m th y chúng kỳ qu c ho c bí hi m; năm là ã x y rahi n tư ng mà Pierre Guiraud g i là nh ng s c ngôn ng ; và sáu là m t s thànhng ã b ngư i vi t văn th i nay làm cho d d ng so v i hình thái g c nên m i trthành kỳ quái. Dư i ây chúng tôi xin l n lư t phân tích t ng nguyên nhân m t. 1. Trong quá trình phát tri n c a t v ng, m t s t ãb ào th i ho cb thay th b ng nh ng t khác. Vì v y mà chúng không còn ư c s d ng trongl i ăn ti ng nói h ng ngày n a. M t s thì ch c ch n là ã tuy t tích; s khác thìhãy còn lưu l i d u tích nơi m t s t h p c nh trong ó có nh ng thành ng , t cng . Thí d : «vóc» trong «ăn vóc h c hay». Phan Ng c ã m c nh n r ng ây làm t danh t có nghĩa là «thân hình to l n»,[6] nhưng ông l i lâm vào tình th tmâu thu n v i mình vì ã cho r ng «ăn vóc» có quan h ng pháp gi ng h t như«h c hay» trong ó «hay» hi n nhiên là m t tính t . «Hay» ã là tính t thì «vóc»cũng ph i thu c t lo i ó ch không th nào khác ư c vì chính Phan Ng c ãhăng hái cao «ng pháp c a i x ng». Nguy n Lân thì m c nh n r ng «vóc» làm t tính t và cho r ng nó có nghĩa là ít. v y «ăn vóc h c hay» có nghĩa là ăn ít màh c gi i.[7] K chuy n thành ng , t c ng c a Vi n Ngôn ng h c do Hoàng VănHành ch biên thì cho r ng ó là m t t ã ư c chuy n nghĩa, t ch ch thân thsang ch ch c tính kho m nh c a con ngư i và «ăn vóc» có nghĩa là ăn kho .Th c ra, vóc là m t t Vi t g c Hán – và úng là m t tính t – b t ngu n m ttghi b ng ch 郁 mà âm Hán Vi t hi n i là úc, có nghĩa là thơm, ngon. V y t tnhiên là vóc cũng có cùng nghĩa ó và «ăn vóc» t t nhiên có nghĩa là ăn ngon. N ungư i ta bi t thêm r ng vóc trong vóc dáng cũng là m t t Vi t g c Hán b t ngu n m t t ghi b ng ch mà âm Hán Vi t hi n i cũng là úc, có nghĩa là dángd p, dung m o, thì ngư i ta s d dàng th y r ng (ăn) vóc ~úc 郁 (= thơm, ngon)không ph i là m t i u do suy lu n ch quan mà ra: Khi mà hai t ng âm, trongquá trình bi n i ng âm, l i ti p t c tr thành hai t ng âm khác, thì s bi n i ó rõ ràng là m t s bi n i có quy lu t. Hu ng chi úc ~ vóc l i là nh ng hìnhthanh t (郁 ) có cùng thanh phù là 有. Tóm l i, vóc trong «ăn vóc h c hay» làm t t c và t c này có nghĩa là thơm, ngon. V y «ăn vóc h c hay» không cónghĩa nào khác hơn là ăn ngon, h c gi i. ây là m t thành ng dùng nói vnh ng ngư i h c trò mà cái s h c x ng áng v i cái s ăn, nghĩa là s dùi màikinh s x ng áng v i s nuôi n ng chu áo c a cha m . Sau ây là m t thí d khác v t c trong thành ng : «thi t» trong « au thi t,thi t van». Vì không rõ nghĩa c a t «thi t» nên Nguy n Lân ã ph i suy di n theoch quan mà gi ng câu ó là «Khi au thì b n thân mình c m th y, còn khi b thi tthì ph i yêu c u ngư i khác xét cho». C như trên thì, theo tác gi , «thi t» là «tmình c m th y». Th c ra ây là m t bi n th ng âm c a «si t» trong «rên si t» vàlà m t t Vi t g c Hán b t ngu n m t t ghi b ng ch 叱 mà âm Hán Vi t hi n i là s t (X ...