Tản mạn về ứng xử của nhà nho đối với nhà buôn và vấn đề văn hóa danh nhân

Ứng xử của nhà Nho đối với nhà buôn là một chủ đề thú vị, phản ánh sự tương tác giữa hai tầng lớp xã hội có vai trò quan trọng trong lịch sử văn hóa Việt Nam. Trong khi nhà Nho chủ yếu tập trung vào đạo đức, tri thức và chính trị, thì nhà buôn lại đại diện cho sự phát triển kinh tế và thương mại. Sự phân chia này không chỉ tạo ra những quan niệm khác nhau về giá trị và vai trò của mỗi tầng lớp, mà còn ảnh hưởng đến vấn đề văn hóa danh nhân trong xã hội. Bài viết này sẽ tản mạn về những quan điểm, thái độ của nhà Nho đối với nhà buôn, cùng với những tác động của nó đến văn hóa và sự hình thành danh nhân trong lịch sử Việt Nam.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Tản mạn về ứng xử của nhà nho đối với nhà buôn và vấn đề văn hóa danh nhân14 NGUYỄN XUÂN DIÊN n h â n v ậ t lịch sử được để cập đến tro n g bài viết này là N guyễn Bá L ân (1700 - 1785),TẢN MỌN v ề ỨNG xử n h à thơ, n h à ch ín h trị x u ấ t sắc thời Lê T ru n g hưng; Kiều O ánh M ậu (1854 - 1911)củn NHÀ NHO n h à báo, n h à văn hóa tâ m h u y ế t cuối th ê kỉ XIX đ ầu th ê kỉ XX; Bạch T h ái Bưởi (1874 -ĐÔÌ VỚI NHÀ BUÔN 1932), m ột doanh n h â n tài ba và đầy n h â n cách đầu th ê kỉ XX.VÀ VẤN Đ€ VĂN HÓn 1. Bức trướng thêu của khách buôn phương Bắc ở Cao BằngDOANH NHÂN G ia p h ả dòng họ N guyễn Bá L ân ở cổ Đô (Cô Đô N guyễn B á L â n gia p h ả ) còn ghiNGUYỄN XUÂN DIỆNr) được câu chuyện n h ư sau: Vào thời ch ú a T rịn h D oanh (1740 - rong xã hội theo N ho giáo, tứ d â n ”T được xếp theo th ứ tự; sĩ - nông - công - thương. P h ải n h ữ n g khi “h ế t gạo chạy 1767) đ ấ t Cao B ằng rối loạn, triề u đình liên tiếp sai 3 người làm Đốc tr ấ n để trừ n g trị giặc cưóp, giữ yên d â n địa phương nhưngrông” th ì tạ m thời chuyển đổi lại là N hất các qu an đểu chịu tội chứ không đi. Cuốinông nhì sĩ”. Thương không được đê cao. cùng T rịn h D oanh p h ả i cử N guyễn Bá LânTrong q u a n niệm d ân gian, n h à buôn ctuợc trấ n n h ậm Cao B ằng (th ả n g 10 năm C anhgọi là “con buôn”. Và từ “con buôn là một Ngọ, 1750). Ong n h ậ m chức, m ang quântừ bao h àm nghĩa xấu, gắn liền vối việc lọc lên ph ía Bắc, vừa đ á n h vừa p h ủ dụ và chỉlừa, gian lận, m u a rẻ b án đ ắt, với r ấ t nhiều tro n g một thời gian n g ắn ông đã đem lạiphương ngôn cạ n h khóe. Song cho dù q u an t r ậ t tự, an n in h cho t ấ t cả các ch âu ở Caoniệm th ế nào th ì cả xã hội đểu p h ả i cần dến Bằng. Bấy giờ ở đây có n h iều người Hoacác ho ạt động buôn b á n của n h à buôn - một làm ăn sin h sông, làm nghê buôn bán, giặchoạt động bao giờ cũng cần th iế t cho sự duy cướp đã làm cho họ n h iều p h en p h ải điêutrì xã hội. đứng, m ất sạch gia sản. S au khi có Đốc Ó tầ m quốc gia, thời nào các triề u đình tr ấ n N guyễn Bá L ân, họ mới được yên ổncũng buộc p h ải để tâ m đến chuyện buôn làm ăn.bán với các nước, vừa là đê n â n g cao cảnh S au đó, vào n ăm Quý D ậu (1753) th âygiác trước ngoại bang, vừa là để đảm bảo sự Cao B ằng yên ổn, c h ú a cho triệ u Nguyễngiao hảo với các nưóc có q u a n hệ buôn bán. Bá L ân vê k in h tra o cho chúc khác. DânN hững thươ ng cảng nổi tiế n g tro n g sử sách bôn châu và h ai phô K inh, K hách ở Caonhư: V ân Đồn, Phô H iến, Hội An, Kẻ Chợ B àng cho người vê k in h sư p h ủ phục ở cửaluôn là m ột địa chỉ ghé th ă m của các tà u T rạch C át để k h ả i trìn h với ch ú a xin đêbuôn phương Tây. ông ở lại để cứu tră m họ, n h ư n g T rịnh Bài viết này ghi lại m ấy n é t vê ứng xử D oanh không phê ch u ẩn .và q u an niệm của n h à Nho đôi với nhà N ăm C an h T h ìn (1760) khách buônbuôn và h o ạt động buôn b án , từ đó góp bàn người Hoa ở phô K hách Cao B ằng trước đâythêm vê văn hóa do an h n h â n hôm nay. Ba xin ch ú a để ông ỏ lại không được, n h ư n g ân tìn h quyến luyến không quên, bèn cấp tiền 1ThS. Viện Nghiên cứu Hán Nôm bạc th u ê người k h ách buôn ở Q uảng ĐôngNGHIÊN CỨU - TRAO Đổl 15về T ru n g Quô’ m ua bức gâm quý và đặt c m áy thông trị n h ư là m ột loại công báo. Đốithêu bài văn tạ ơn đem vê tậ n k in h đô dâng tượng chủ yếu của Đại N a m đồng văn n h ậ tlêrt -Nguyễn Bá L ân. Bức trư ớ n g th ê u bài báo là các q u a n lại và n h à nho, lớp trí thức“Cao B ằng Bắc k h ách h ạ trư ớ n g v ă n ” (Bài nho học ở m iền Bắc. T uy vậy báo cũng cóvăn trư ơng m ừng của k h ách buôn phương các mục thời lu ận , phiếm đàm và các mụcBắc ở Cao Bằng). Bài v ăn có đoạn: sin h h o ạt xã hội khác. Học giả K iều O ánh M ậu đã cho đ ăn g n h ữ n g bài bình lu ận , thời Đất - bất k ể là T ru n g nguyên, N gười - đàm trê n tờ báo này. Ồng đã khéo sử dụngchang riêng H oa Hạ, h ễ có âm đức th i đều tờ báo n h ư m ột phương tiệ n hợp p h á p đểđượ ...