Trường ngữ nghĩa về cây lúa và các sản phẩm từ lúa phản ánh đặc trưng văn hóa lúa nước trong tục ngữ người Việt

Cây lúa và các sản phẩm từ lúa đóng vai trò trung tâm trong đời sống và văn hóa của người Việt, đặc biệt trong bối cảnh văn hóa lúa nước. Trường ngữ nghĩa về cây lúa trong tục ngữ không chỉ phản ánh sự gắn bó chặt chẽ giữa con người và thiên nhiên mà còn thể hiện những giá trị đạo đức, tri thức và kinh nghiệm sống của cộng đồng. Qua các câu tục ngữ, người Việt đã khéo léo khắc họa những bài học về lao động, sự cần cù và lòng biết ơn đối với đất đai. Bài viết này sẽ khám phá trường ngữ nghĩa về cây lúa và các sản phẩm từ lúa trong tục ngữ người Việt, từ đó làm nổi bật những đặc trưng văn hóa lúa nước và ý nghĩa của chúng trong đời sống hằng ngày.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Trường ngữ nghĩa về cây lúa và các sản phẩm từ lúa phản ánh đặc trưng văn hóa lúa nước trong tục ngữ người Việt34 ĐỖ THỊ KIM LIÊN - TRƯỜNG NGỮ NGHĨA VỂ... 2. K h á i n iệ m trư ờ ng n g h ĩa Trường ngữ nghĩa là một khái niệmTRƯỜNG NGỮ NGHĨA trong từ vựng học. Theo tác giả Đỗ Hữuv ế CÂV LÚA VÀ CÁC Châu, tính hộ thông về ngữ nghĩa của từ vựng thê hiện qua những tiểu hệ thôngSẢN PHẨM TỪ LÚA trong lòng từ vựng và quan hệ ngữ nghĩa giữa các từ riêng lẻ thể hiện qua quan hệPHẢN ÁNH ĐẶC TRƯNG giữa những tiểu hệ thông ngữ nghĩa chứa chúng. Mỗi tiểu hệ thống là một trường ngữ nghĩa. Đó là một tập hợp từ đồng nhất vớiVĂN HOÁ LÚA NƯỚC nhau về ngữ nghĩa [1, tr. 171 ]. Các từ trong cùng một trường luôn có quan hệ ý nghĩaTRONG TỤC NGỮ vởi nhau và quan hệ này vừa là cơ sở đê xác lập trường vừa có tác dụng liên kết các đơnNGƯỜI VlệT_________________ • ___________________ vị từ vựng trong một trường nghĩa. Các nhà từ vựng thường nói đến bôn nhóm trườngĐ ỗ THỊ KIM LIÊN ngữ nghĩa: Trường nghĩa biểu vật, trường nghĩa biểu niệm (xét trên trục dọc), trường 1. v ề sự tồ n tạ i của trư ờng ngữ nghĩa tuyến tính (xét trên trục ngang -nghĩa - lớp từ ngữ ch ỉ cây lú a và các trục ngữ đoạn) và trường nghĩa liên tưởngsản p h â m từ lú a (xét trong việc sử dụng từ ngữ). Trong tục Khảo sát cuôn Tục ngữ Việt Nam chọn ngữ, lớp từ tạo thành trường chủ yếu làlọc của Vương Trung Hiếu, Nxb. Văn nghệ, trường biểu vật và trường liên tưởng.1996 (618 trang) vối 96 chủ đề, chúng tôi 3. Ngữ n g h ĩa của các p h á t ngôn tụcnhận thấy dấu ấn văn hoá lúa nước của ngữ p h ả n án h v ă n hoá lú a nướcngười Việt thê hiện qua tục ngữ khá rõ. 3.1. C á c từ g o i tên c â y lú a và sả nTrong tổng sô’ 2400 phát ngôn tục ngữ thì p h ă m từ c â y lú acó đến 446 phát ngôn chứa các từ ngữ xuất Người Việt canh tác lúa nước vói mụchiện thành trường đề cập đến cây lúa và đích lấy hạt lúa làm lương thực chính. Câysản phẩm cây lúa cũng như kinh nghiêm lúa đến thời kì chín rộ, có màu vàng mơ,trồng lúa. Trong cuô’ Kho tàng tục ngữ n người ta thu hoạch về lấy hạt, được gọi làViệt Nam, do Nguyễn Xuân Kính chủ biên, hạt lúa. Nhưng khi đã mang về nhà (có thểtrong sô 9000 phát ngôn có 609 phát ngôn phơi khô để cất giữ) còn được gọi là thóc.viết về cây lúa. Con sô’ này nói lên người Nêu hạt lúa còn ở trên cây chưa thu hoạchViệt trồng lúa và canh tác lúa nước từ lâu thì không gọi là hạt thóc mà gọi là hạt lúa. đời, để lại dấu ấn qua lớp từ ngữ, chúng Trong tư liệu của chúng tôi có bô’n từ được phản ảnh nền văn hoá lúa nước của người dùng với tần sô’ cao là lúa với: Thóc hoa Việt, vì vậy bài viết của chúng tôi đi sâu dâu, trầu lá mặt, từ cơm là 66 lần Lớn bát tìm hiểu trường ngữ nghĩa do lớp từ ngữ cơm, to bó lúa, từ gạo 17 lần Mẹ dần lại phản ánh dặc trung văn hoá lúa nước của đẻ con đần, gạo chiêm đem giã mâ’y lần vẫn người Việt. chiêm; Gạo chợ, nưởc sông, củi đồng, trầuTCVHDG SỐ 4/2006 - NGHIÊN cứu TRAO Đ ổl 35miếng. Trong sử dụng từ lúa có biến thể cơm chấm muôi; cơm tẻ trong Cơm tẻ no,ngữ âm là lủ Khôn như tiên không tiền xôi vò chẳng thiết; Cơm tẻ mẹ ruột để chỉcũng dại, dại như chó có ló cũng khôn. loại cơm nấu từ gạo khác với loại xôi nấu từTrong dân gian, có nhiêu loại lúa khác nếp; cơm hàng trong Cơm hàng cháo chợ,nhau, nhưng chủ yếu có hai loại lúa được ai lỡ thì ăn để chỉ cơm nấu với mục đíchtrồng vào hai khoảng thời gian khác nhau bán cho người qua đường. Bên cạnh đó cònvà thu hoạch cũng khác nhau đó là lúa có những câu tục ngữ phản ánh cách thứcchiêm và lúa mùa. Vê từng loại lúa dùng để nấu cơm thành các kiểu cơm: Cơm ráo,ăn vào những dịp khác nhau chủ yếu có hai cháo dừ; Cơm sông là cơm thảo, cơm nhãoloại: lúa tẻ và lúa nếp. Lúa tẻ nâu thành là cơm hà tiện, Cơm sông tại nồi, cơm sôicơm dùng trong bữa ăn hằng ngày, còn lúa tại lửa; Cơm sông vì nồi, không sông vìnếp nấu thành xôi dùng vào dịp lễ, tết. Lúa vung, hoặc phản ánh cách thức ăn cơmnếp ngon hơn lúa tẻ: Đắt lúa tẻ, rẻ lúa khác cháo: Cơm và, cháo húp; Học chọcnếp; Gần chùa chẳng được ăn xôi; Cơm tẻ bát cơm, học đơm bát cháo; Cơm quanhno xôi vò chẳng thiết; Có thịt đòi xôi. rá, mạ quanh bờ; hoặc phản ánh cách gọi Ngoài những từ trên, ta còn gặp các từ tên đơn vị đo lường lượng cơm hằng ngày:khác đều là sản phẩm của hạt lúa được Cơm ăn mỗi bữa mỗi lưng hơi đâu mà giậntách từ hạt lúa ra: tấm, cám, mắn, trấu\ người dưng thêm gầy; Cơm ba bát áo baRa tay gạo xay ra cám; Trai di giày đến ...