TƯ DUY PHƯƠNG ĐÔNG NHÌN DƯỚI ÁNH SÁNG HỌC THUYẾT EINSTEIN Tác giả: Nguyễn Huệ Chi Phần 4

Từ trước tới nay, không biết bao nhiêu nhà tư tưởng đã phải đối mặt với câu nói tối tăm trên đây của Lão, và đưa ra vô số lời giải đoán, tạo nên nhiều trường phái đối lập nhau. Một xu hướng hiểu chữ “đạo” theo nghĩa gốc từ Hán là con đường và cho rằng Đạo của Lão Tử ở đây nhằm nói về quy luật vận động của vũ trụ.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
TƯ DUY PHƯƠNG ĐÔNG NHÌN DƯỚI ÁNH SÁNG HỌC THUYẾT EINSTEIN Tác giả: Nguyễn Huệ Chi Phần 4cưỡng hình dung nó là: lớn, đi mãi, xa tắp,quay trở lại”. Từ trước tới nay, không biếtbao nhiêu nhà tư tưởng đã phải đối mặt vớicâu nói tối tăm trên đây của Lão, và đưa ravô số lời giải đoán, tạo nên nhiều trườngphái đối lập nhau. Một xu hướng hiểu chữ“đạo” theo nghĩa gốc từ Hán là con đườngvà cho rằng Đạo của Lão Tử ở đây nhằmnói về quy luật vận động của vũ trụ. Hiểutheo cách đó chưa hẳn đã không hợp lý,nhưng ít nhất về chỗ đứng của người tìmhiểu, đã đi ra khỏi phạm trù triết họcphương Đông. Bởi vì như đã nói, phươngĐông cổ đại có từng hình thành nên một hệthống khái niệm quy củ nào đâu. Tư duyphương Đông cũng coi khinh khái niệm,chống việc bám vào “danh”, vì danh là mộtdạng thức của chân lý đã định hình, đãthành, bám lấy nó thì tư duy không cònsáng suốt nữa. Ngay Lão Tử cũng đã lưu ý: “Đạo khả đạo phi thường đạo, danh khảdanh phi thường danh 道 可 道 。非 常 道 。名 可 名 。非 常 名” (Lão Tử chương 1).Tạm dịch: “Cái “đạo” mà có thể gọi tên làđạo thì đã là cái đạo không thường tồn; cái“tên” mà đã có thể gọi lên [bằng ngôn ngữ]thì đã là cái tên không thường tồn”. Phíasau một lời phủ định trống không, Lão Tửchừng như có ngụ ý chỉ trích cách hiểu Đạochật hẹp và quá cụ thể của những học pháiđang được đương thời sùng thượng, quađó ông muốn minh định: kiến giải của riêngmình về Đạo mới đích thực vượt khỏi giớihạn bề ngoài của từ ngữ. Vậy hiểu Đạo làcon đường là đã duy danh định nghĩa, tráivới tinh thần Lão Tử. Dù có uyển chuyểnđến mấy nó cũng đã đứng trên hệ quychiếu của triết học phương Tây. Một xuhướng khác coi Đạo là phạm trù chỉ bản thểvũ trụ. Nhưng vì cũng chỉ đoán phỏng chứkhông nắm được hàm nghĩa xác thực củachữ Đạo, xu hướng bản thể luận ngay từbước khởi điểm đã bị phân rẽ, một phe choĐạo của Lão là tâm, phe khác lại cho đấylà vật. Trong những người quy Lão Tử vềtâm tức là duy tâm lại còn tách ra làm hainhóm, nhóm trước nói Đạo là cái từ trongtâm mà ảo giác nên, nên Lão là duy tâmchủ quan, còn nhóm sau thì gán cho Lãocái tư tưởng hữu thần, Đạo của ông nhưmột vị thần sáng thế và ông là duy tâmkhách quan. Vân vân và vân vân. Ngày nayđem đối chiếu cặn kẽ từng lời của sáchLão Tử với tất cả các thuyết vừa dẫn, takhông thể không băn khoăn nghi ngờ trướcnhững định luận từ bên ngoài áp vào choông, bởi chẳng ai tìm thấy một chỗ nào LãoTử định nghĩa Đạo là bản thể vũ trụ, cũngchẳng một nơi nào ông nói Đạo là vật haytâm. Quả như nhận xét của F. Julien, tưtưởng Trung Hoa cổ đại “không hề biết đếnvấn đề bản thể và đến cả cái động từ củanó” [2] , và cũng từ sớm đã ly khai khỏithần luận: “Ở Trung Quốc người ta sớm ưutiên cho việc đặt ra quy trình cúng bái chứkhông quan tâm mấy đến quyền năng củalời cầu nguyện; người ta quan tâm nhiềuđến hình thức lễ nghi cúng bái, đến quy củhơn là đến điều huyền bí của sự hiện tồn”[3] . Biết đâu những học giả quá sốt sắngđịnh danh Lão là thế này thế khác cũng chỉmuốn mượn hệ quy chiếu của triết học hiệnđại chủ yếu là chủ nghĩa duy vật biệnchứng mong nắm bắt cho được một tín hiệucủa ngôn bản Lão Đam, một cái gì nằmngoài mọi giải đoán và cực kỳ khó nắm bắt.Đấy đều là những việc làm xuất phát từ lợiích thực dụng, muốn “xếp loại” cho tư tưởngLão Tử, hơn là đặt một giả thuyết làm việcnghiêm chỉnh. Thế thì trong văn cảnh của nó, phải hiểuĐạo của Lão Tử thế nào? Hãy tạm phỏngđoán rằng vào thời của mình, đứng trướcnhiều học thuyết khác nhau về Đạo, Lão Tửmuốn dùng lại một từ vốn đã quen dùng đầumiệng các học thuyết nọ, nhưng không phảidùng theo nghĩa sáo mòn của họ, mà là đểgợi lên một điều khác hẳn - gợi lên hìnhảnh của một một phi vật thể mà ông mặckhải được, giữa lúc tất cả mọi học pháichưa ai có may mắn giác ngộ ra nó nhưông. Phi vật thể đó có trước trời đất, làuyên nguyên của vũ trụ khi vũ trụ chưa hìnhthành. Nhưng vũ trụ ở đây không chỉ giớihạn trong phạm vi hệ mặt trời mà có thểcòn rất rộng, nằm ngoài cả trời đất (tiênthiên địa sinh). Thêm vào đó, cái uyênnguyên không phải chỉ được hình dung ởthể chất tối sơ tối diệu, mà còn được xemxét ở phương thức tồn tại, ở các tiến trìnhbiến hóa và cả ở điểm mút của sự chuyểnhóa, sự “quy căn đáo để” của nó. Nghĩa làĐạo gồm thâu toàn bộ bản chất sinh diệtcủa vũ trụ. Để định dạng Đạo, Lão Tử đưara bốn phẩm ngữ: Đạo là vô - cái vô vĩnhcửu, là nhất - cái một vĩnh cửu, là động -cái động vĩnh cửu, và là phản - sự phảnphục vĩnh cửu. “Vô” nghĩa là trống rỗngnhưng lại không phải hư vô mà hàm chứacái hữu (Hữu vô tương sinh). Vô và hữu làhai mặt chuyển đổi nói lên sự nhiệm màucủa Đạo trong bước hóa thân từ Đạo sangvũ trụ (Vô, danh thiên địa chi thủy; Hữu,danh vạn vật chi mẫu. Cố thường vô, dụcdĩ quan kỳ diệu; thường hữu, dục dĩ quankỳ kiểu 無 。名 天 地 之 始 。有 。名 萬 物 之母 。故 常 無 。欲 以 觀 其 妙 。常 有 。欲 以觀 其 徼 - Lão Tử chương 1). Liên hệ đếnEinstein, hãy nhớ lại lý thuyết Big Bangchẳng cũng đã cho rằng vũ trụ vốn bắtnguồn từ một “khối vật c ...