TƯ DUY PHƯƠNG ĐÔNG NHÌN DƯỚI ÁNH SÁNG HỌC THUYẾT EINSTEIN Tác giả: Nguyễn Huệ Chi Phần 9

Triết học phương Đông không còn chỉ đóng khung trong các vấn đề thực tiễn: nhân sinh quan, chính trị luận... mà bắt đầu đề cập một vấn đề rất cốt lõi là vũ trụ quan, xoay quanh nó có hai cái đích mà bao nhiêu thế hệ triết gia âm thầm hướng tới: vũ trụ tự nhiên và vũ trụ tâm linh.
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
TƯ DUY PHƯƠNG ĐÔNG NHÌN DƯỚI ÁNH SÁNG HỌC THUYẾT EINSTEIN Tác giả: Nguyễn Huệ Chi Phần 9năng động, dồi dào sinh lực hơn. Lão Trangnhư một nghịch lý sống động làm choKhổng Mạnh lộ hết chỗ nhân vi cứng nhắccủa họ. Triết học phương Đông không cònchỉ đóng khung trong các vấn đề thực tiễn:nhân sinh quan, chính trị luận... mà bắt đầuđề cập một vấn đề rất cốt lõi là vũ trụ quan,xoay quanh nó có hai cái đích mà baonhiêu thế hệ triết gia âm thầm hướng tới: vũtrụ tự nhiên và vũ trụ tâm linh. Lão học vàsau này là Huyền học đã góp phần đưa conngười trở về với thiên nhiên, tắm mìnhtrong trạng thái hồn toàn, giải phóng conngười khỏi rất nhiều vòng vây lễ nghĩacứng nhắc, biến con người-chức năng haycon người-phận vị thành con người-tự dotự tại. Ngoài vòng cương tỏa chân cao thấp, Trong thú yên hà cuộc tỉnh say. (Nguyễn Công Trứ) Lần đầu tiên ở phương Đông, với Lãohọc, những phẩm chất nội tại của conngười được đề cao, con người biết vuisống cái bản năng sống của mình, biếthưởng cái quyền được làm đúng với sởthích của mình. Còn Phật giáo thì mở lối cho con ngườiđi tìm cái tâm thanh tịnh, đắm vào nhữnggiây phút trầm mặc siêu hình để lấy lại sựcân bằng tâm trí, không còn bị các loại “giảtướng” sống-chết, phải-trái, có-không,buồn-vui, sướng-khổ... lục đục tranh chấphành hạ thân xác, nhờ đó đạt tới trạng tháithăng hoa, xuất thần. Thời gian và khônggian không còn tồn tại nữa trong tâm ý conngười đắc đạo: Tạc dạ nguyệt minh, kim dạ nguyệt, Tân niên hoa phát, cố niên hoa. Tam sinh thúc hốt chân phong chúc, Cửu giới tuần hoàn thị nghĩ ma. (Đốn tỉnh-Chợt tỉnh) Trăng rọi tối nay: trăng tối trước, Hoa cười năm mới: hoa năm qua. Ba sinh gió thổi: đuốc lòe tắt, Chín cõi cối vần: kiến nhẩn nha. (Chúng tôi tạm dịch) Bài thơ trên là của Trần Tung (1230-1291), một nhà Phật học uyên bác thờiTrần cũng là một nhà thơ xuất sắc. TrầnTung đã ghi lại thần tình nguồn cảm hứng“nhập Thiền” của ông - một sự thảnh thơitâm trí được nâng cấp dần dần: Tằng vi vật dục dịch lao khu, Bài lạc trần hiêu, thế ngoại du. Tát thủ na biên, siêu Phật tổ, Nhất hồi đẩu tẩu, nhất hồi hưu. (Xuất trần-Thoát trần) Vật dục hành cho xác mệt nhoài, Ruổi rong thoát quách chốn trần ai. Buông tay sang đấy ta siêu Phật, Mỗi lúc vươn mình: lúc nghỉ ngơi. (Chúng tôi tạm dịch) Trong trường kỳ lịch sử chuyên chếphương Đông, Nho giáo sớm giành được vịtrí độc chuyên, tầng lớp sĩ phu rường cộtcủa chế độ quân chủ đều xuất thân cửaKhổng sân Trình, song có một hiện tượng lýthú là nhà nho dù ở thời đại nào cũng vậy,không mấy khi trung thành với chỉ một hệ tưtưởng Nho giáo. Họ vừa là tín đồ củaKhổng Phu tử cũng vừa là tín đồ của PhậtLão. Nho giáo cung cấp cho họ nhữngphương châm hành xử để làm một ngườikinh bang tế thế, còn Phật Lão lại là chỗdựa để họ thoát khỏi gánh nặng của conngười chức phận, hòa nhập vào thiênnhiên, tìm thú vui tiêu sái, giải thoát mọiphiền muộn của cuộc đời bể khổ, trở lại sựtự do, trở lại là mình. 5. Ý nghĩa của cuộc đấu tranh phát huytương đối luận và giải lý tính Nho giáo củacác trào lưu Lão học và Phật học còn đểlại nhiều kinh nghiệm quý giá cho chúng tahôm nay, trong yêu cầu kiếm tìm một mẫusố chung của thời buổi toàn cầu hóa, thờibuổi thiên nhiên bị xâm hại đến cùng kiệt,thời buổi bài toán “tự do và tăng trưởng”đang chưa có đáp số cuối cùng. Chúng tađã từng rút được không ít bài học thấm thíavề sự cả tin vào ý chí của một thời vốnđược mệnh danh là “thời đại cách mạng laytrời chuyển đất”, cả tin vào lẽ phải của lýtrí, khi ta mơ ước chân thành mà cũng cóphần nông nổi về lý tưởng tối hậu của cuộcđấu tranh giai cấp giữa giàu và nghèo làcốt triệt đi một vế - vế xấu xa, vế của sựgiàu sang - để vế nghèo cũng được xóa bỏ,cuộc đời xung quanh ta sẽ tốt đẹp hơn.Nhưng kết cuộc lại không hẳn đã như tanghĩ. Cái giàu bị tiêu diệt nào ngờ cáinghèo càng nghèo thêm. Xin thử chiêmnghiệm lại Lão Trang, phải đâu hai bậc hiềntriết Trung Hoa chỉ trưng dẫn một câu châmngôn duy nhất: giàu nghèo mai phục ở trongnhau; họ còn nhắc nhở ta trong nhiều ngụngôn thâm thúy khác: giàu không phải cómặt bất thiện của giàu mà có cả mặt thiệncủa giàu, nó có thể cứu rỗi cái nghèo. Vàxin thử chiêm nghiệm lại Phật giáo: miễn là“tức lự” thì kẻ sát sinh vẫn cứ thành Phật.Người chỉ quen duy lý chắc rất khó nhìn ratiềm năng “thành Phật” của kẻ sát sinh. Vấnđề là cần làm sao kịp thời thức tỉnh, đừngbiến mình thành nạn nhân của trò chơi lý trí- một kiểu trò chơi ú tim. Lý trí là mặt sángmà giải lý trí là mặt tối, nhưng mặt sángnhiều khi là ảo còn mặt tối mới chứa đựngsự thực, cái sự thực của những viên kimcương nằm sâu trong lòng đá. Từ gần haithế kỷ nay, biết bao định hướng nạm vàngbằng “lý trí thông thái”, Tây cũng như Đông,đã lần lượt làm đá lát đường dẫn conngười... xuống địa ngục. Giới hạn trongnhiều cảnh ngộ “đắt giá” mà chúng ta từnglà người trong cuộc, liệu diễn dịch ...