Tục sơn đầu kỳ dị ở Việt Nam

Có những thứ lâu nay vẫn chỉ nghe đồn mà không rõ thực hư, như phong tục sơn đầu của một số dân tộc ít người phía Bắc.Nhà nghiên cứu Phan Cẩm Thượng và cộng sự của ông đã có chuyến du khảo để tìm hiểu phong tục này.Ở Đà Bắc (Hòa Bình) và Mẫu Sơn (Lạng Sơn) có một số nhóm người Dao có tập tục sơn đầu (Dao sơn đầu, Mán sơn đầu).
Nội dung trích xuất từ tài liệu:
Tục sơn đầu kỳ dị ở Việt NamTục sơn đầu kỳ dị ở Việt NamCó những thứ lâu nay vẫn chỉ nghe đồn mà không rõthực hư, như phong tục sơn đầu của một số dân tộc ítngười phía Bắc.Nhà nghiên cứu Phan Cẩm Thượng và cộng sự của ông đã cóchuyến du khảo để tìm hiểu phong tục này.Ở Đà Bắc (Hòa Bình) và Mẫu Sơn (Lạng Sơn) có một sốnhóm người Dao có tập tục sơn đầu (Dao sơn đầu, Mán sơnđầu). Theo người dân, vào khoảng những năm 1970 vẫn cònthấy vài người sơn đầu. Đến nay dường như không còn tìmthấy ai duy trì tập tục này nữa.Trước đây, do chỉ nghe mà không thấy, nhiều người miềnxuôi cho rằng người Dao sơn đầu cạo hết tóc và phết một lớpsơn lên đầu, khi ngứa thì gãi bằng một cái lông nhím, lại cóngười cho rằng người Dao sơn đầu chải tóc bằng sáp ong rồivấn chặt lên đầu, mỗi năm chỉ giở ra và gội thay một lần.Chúng tôi lên Mẫu Sơn và tìm hỏi một ông người Dao vốn làcon một thổ ty cũ thực hư ra sao.Đỉnh Mẫu Sơn, nơi cao nhất ở xứ Lạng, mùa Đông, thườngphải lên từ ngay đầu giờ chiều, nếu không sương mù dày đặckhông đi lại được. Thực ra Mẫu Sơn có bốn đỉnh lớn - núiCha, núi Mẹ, núi Con, núi Cháu, độ cao khoảng từ 1.200thước đến 1.500 thước so với mặt biển. Trong bốn đỉnh,người Pháp xưa đã làm đường lên đến núi Cháu, đường đihiện đã được sửa sang, chỗ hẹp thì chỉ đi được một xe ô tô,chỗ rộng đi được hai xe, nhưng tránh nhau cần hết sức cẩnthận.Lên tới đỉnh còn ít nền nhà tường cũ từ thời Pháp thuộc, hiệnnay nhiều nhà nghỉ mới mọc lên cho du khách hiếu kỳ lên đótắm thuốc và ngắm băng tuyết vào những ngày cực Đông giárét. Từ độ cao 800 thước sương mù trở nên dày đặc, lên tớiđỉnh hầu như không nhìn được gì (tầm nhìn đường chỉ là vàithước), chỉ nghe tiếng gió hú trong các thung lũng sâu thẳm.Chủ nhà nghỉ nơi chúng tôi ở là ông người Dao con cháu thổty cũ.Thuốc tắm được vặn vào các bồn gỗ khoét nguyên từ cây gỗnhư thuyền độc mộc nằm lọt người vào đó, nước rất nóng,tùy theo ai muốn pha chế, tuy nhiên rất mạnh, nếu ngâmnước thuốc lâu, người sẽ say và tất nhiên cũng tốt cho sứckhỏe. Sương mù bay đặc cả trong nhà tạo ra những làn hơinước ướt sũng, độ ẩm tới 200 % nên rất lạnh, trong phòngphải bật tất cả các thiết bị điện lên mới xua được phần nàocái rét.Một nhóm người Dao ở Cao Bằng. Ảnh tư liệu do ngườiPháp chụp đầu thế kỷ 20, tư liệu NXB Thế giớiÔng Dao cho biết ở Mẫu Sơn có ba xã đều là người Dao sơnđầu, khoảng 670 hộ gia đình. Phần đông ở thấp hơn đi xuốngdưới chừng 5km, mới canh tác được. Và nhóm Dao này vớinhóm Dao sơn đầu Đà Bắc là cũng một gốc, nói chuyện vớinhau được. Cũng chưa có bao nhiêu nghiên cứu về sự dịchchuyển của các nhóm Dao trên đất nước ta. Ông kể đàn ôngDao ở đây xưa chỉ cạo hết tóc từ dưới cho lên vành đầu và đểlại một chỏm dài phía sau, gần như lối tóc đàn ông MãnThanh. Đàn bà mới chải tóc sơn đầu, cách thức rất phức tạp.Thoạt tiên các bà các cô (thường tụ nhau lại) chải tóc mượtmà, gội bằng lá thơm cho mềm tóc, sau đó hong tóc ở bếpcho thật khô. Sáp ong được lọc hết cặn, cô đặc thành bánh,vừa chải vừa phết vào tóc thành từng lọn nhỏ từ đỉnh đầu trởxuống. Các lọn tóc dính sáp bết vào nhau và cứng lại, rồiđược vấn tròn vào đầu cũng từ trên xuống dưới, đều đặn,ngay ngắn, cuối cùng phủ một cái khăn ra ngoài. Vẻ đẹp củacô gái được đánh giá bằng đầu tóc chải vấn gọn gàng và mỗitháng cô gái lại giở tóc ra dùng nước lá thơm đặc biệt chảivuốt hết sáp cũ, làm lại từ đầu.Do hàng năm vào dịp ăn tết, đàn ông thịt lợn, nấu nướng,nhân đó phụ nữ tụ tập gần bếp lửa chải đầu nên người tatưởng là phụ nữ Dao chỉ chải và sơn tóc một lần trong năm.Tôi hỏi ông rằng ở Trung Quốc cũng có một nhóm Dao chảitóc như vậy và vấn thành một vành lớn như cái mũ rơm trênđầu thuộc nhóm nào. Ông nói rằng cũng cùng gốc với nhómDao sơn đầu nói chung, do ở ta ít ai tóc dài như vậy, nhữngbộ tóc đó phải được gìn giữ từ khi lọt lòng và dài tới hơn haithước. Hóa ra vấn đề cũng không có gì bí hiểm, vẻ đẹp củaphụ nữ mỗi nơi, mỗi tộc người được trang điểm theo truyềnthống, tập tục khác nhau. Người phụ nữ nông dân đồng bằngBắc Bộ cũng có truyền thống chải tóc vấn tròn vào khănvành, theo một cách khác.Sáng sớm trở xuống núi trong những vòng cua rợn người,chúng tôi đi thưởng thức món bánh cuốn xứ Lạng tuyệt hảo.Đây có lẽ cũng là một tập tục tốt đẹp của khoa ẩm thực. Bánhcuốn Lạng Sơn có loại làm bằng một loại gạo nương dẻo vàthơm, thân bánh khi cuốn xong tương đối cứng, có loại làmnhư bột gạo tẻ trộn ít nếp thông thường bánh mềm. Khi trángngười ta hoặc đập thẳng trứng gà vào muôi bột gạo, hoặc đậpnguyên trứng lên bánh cuốn đã se mặt, rồi cuốn lại, khi đưara đĩa thì rắc thêm chút thịt băm nhỏ hoặc trộn chút hành.Nước chấm mới là đặc biệt, xưa kia nồi nước chấm chủ yếulà nước giấm thanh rất nhẹ đun nóng liên tục, ai ăn thì múc,nay có phích giữ nhiệt thay thế. Rồi khách tự pha thêm: raumùi thái nhỏ, măng ngâm ớt, ớt tương ngâ ...